De aardse wereld ontvangt haar bewegingen uit de hemel, terwijl de hoogste wereld weer zelf de hemelen in beweging zet.

Wanneer ik hier echter over drie werelden spreek, mag men toch niet vergeten dat zij alle drie slechts onderafdelingen van het grote geheel vormen, niet alleen omdat zij als oergrond van hun wezen hetzelfde principe hebben en hetzelfde einddoel, ook niet alleen omdat zij door dezelfde getallen worden geregeerd en het bewustzijn overal dezelfde harmonische verhoudingen ontwaart, maar omdat alles wat in afzonderlijke delen van de wereld bestaat, ook in alle andere delen aanwezig is. Als ik hem goed heb begrepen, is dat ook de mening van Anaxogoras, die dan door Pythagoras en Plato en hun scholen verder wordt verduidelijkt. Het is namelijk zo dat wat zich in de onderste sfeer bevindt, ook in de hogere aanwezig is maar in een meer uitmuntende toestand. Dit geldt ook in omgekeerde zin: alles wat daarboven bestaat heeft zijn vervormde en verdorven analogische tegenhanger op aarde. Om een voorbeeld te geven: bij ons op aarde is het vuur een element. Daaraan beantwoordt in de hemel de zon en in de bovenaardse [geestelijke] gebieden het serafijnse vuur van het intellect. En toch, hoe groot zijn de verschillen! Het aardse vuur brandt en verzengt, uit het hemelse vloeit de levenskracht voort, maar het serafijnse omhelst ons met zijn liefhebbende gloed.

Laat ons even stilstaan bij de vraag op welke wijze die bepalingen op de geschapen dingen kunnen worden toegepast.

Alles wat is, is in God. Van ieder ding is Hij de werkzame, voorbeeldelijke en doelstellende oorzaak. Een ding is of bestaat in zoverre dat het door de kracht van God is geschapen. 'Waar' heet het wanneer het beantwoordt aan zijn voorbeeld, dat wij de idee noemen. Goed is het wanneer het naar God, als einddoel van alle zijn, streeft.

We zien dus dat aan ieder ding als eerste predicaat [als eerste wat ervan kan worden gezegd] het ‘zijn’ toekomt. Zo komt de mens het mens-zijn toe, de leeuw het leeuw-zijn, de steen het steen-zijn. De andere specifieke zijnssoorten, zoals de wijsheid, de schoonheid, de gezondheid, zijn waarden die zich van het louter mens-zijn (de 'humanitas') onderscheiden. Zoals echter alles van de natuur uit naar het goede streeft, zo streeft ook alles naar het zijn [of het bestaan]. Eerst streeft men naar een toestand van natuurlijke behaaglijkheid ('bonitas'), die zich opstelt als een uitvloeisel of gevolg van het louter natuurlijke zijn en de basis vormt van alle verdere gunstige en welvarende toestanden. Zo groeit het ene uit het andere. Hoe kan iemand, die geen waarachtig mens is, gelukkig zijn? Voor zulk een mens volstaat de met het bestaan verbonden eenheid niet: hij streeft omhoog, naar hogere waarden, die zijn bestaan meer waarde geven en sieren.

Aldus werkt zich in het Al een grote samenhang uit. Weldra verenigt alles zich in wederzijdse sympathie. Nu weer trekt ieder wezen zich helemaal in zichzelf terug. Dringt in zijn eigen natuur en sluit zich als een aparte eenheid af. Dan streeft het opnieuw naar andere wezens en ten laatste en in het hoogste streeft het naar de liefde Gods.

Wat de basis van de eenzelvigheid vormt, dat is het enkelvoud, dat in zijn eenheid volmaakt is. Het is eigenlijk de enige eenheid die geheel eenvoudig en op zichzelf volmaakt is en niet verder dan zichzelf gaat. In haar eenvoud vormt zij ook de hoogste individuele eenheid. Zij bezit niets buiten zichzelf, maar is zelf volledig en bezit alle gaven. In de mate echter waarin het getal zich van de ‘Een’ verwijdert en in een grotere veelheid overgaat, komt er meer ongelijkaardigheid in voor, meer deelbaarheid en samengesteldheid.

Van al het zijnde komt alleen aan God het ware karakter van de eenheid toe, die hoogste eenvoud en alomvattende individualiteit is. Alles wat Hij heeft, bezit Hij door zichzelf. Hij is tegelijkertijd de Al-zijnde, de Al-wijze, de Al-werkzame, de Al-goede en de Al-rechtvaardige. Het is ons niet mogelijk iets te bedenken waardoor Hij zou zijn. Trouwens geen enkel ding kan een zelfstandig bestaan hebben, want alle dingen zijn in Hem. Om deze reden is de engel niet de hoogste Eenzelvigheid: anders zou hij God zijn. Of anders zou er meer dan één God zijn, wat ondenkbaar is. Wat zou het kunnen betekenen dat God de Al-ene is, indien niet dat Hij de uitsluitende        Al-eenheid is?

God is de oervolheid van alle zijn. Alleen Hij 'is' door Zichzelf. Pas door Hem krijgt al het andere leven en werkelijkheid. Vanuit het standpunt waarin wij van het bestaan der dingen spreken, kunnen we aan God geen bestaan toeschrijven, want Hij staat ver boven alle zijn. En wanneer wij God de Al-eenheid noemen, zeggen we daarmee niet wat Hij is, maar duiden we daarmee slechts aan welke zijn relatie met al het overige is. God is alles, en dat is Hij op de meest uitmuntende en volmaakte wijze. Dat wat maar de kleinste neiging tot onvolmaaktheid in zich draagt, is streng van Hem gescheiden.

Neem dit weg, neem ook dat weg, zegt Augustinus, dit is verwijder iedere bepaling, iedere beperking, waardoor de wijsheid, wijsheid is terwijl zij goed is want wijsheid en goedheid en gerechtigheid stromen in één samen. Dan zult ge het aangezicht van de Al-ene aanschouwen, zoals in een duister woord iedere bepaling met ieder andere tot onoplosbare eenheid is verweven.

 Er zijn twee trappen van kennis waardoor wij de duisternis benaderen waarin God zijn zetel heeft gekozen. Op de eerste komen we tot het inzicht dat het ons niet mogelijk is, aan de Godheid de passende eigenschappen toe te schrijven. [Zelfs de meest verheven eigenschappen zijn een verkleining. ] Op de tweede zien wij in dat ons bewustzijn tot de nodige erkenningskracht onbekwaam is. Onze onmacht betekent dat we de natuur van God nooit kunnen doorgronden. Hij heeft zich gekleed in een eeuwig ondoordringbare nacht. Geen enkele menselijke geest heeft deze duisternis kunnen verlichten. Zeg ons over het wezen Gods wat ge wilt: ge zult het nooit echt kunnen begrijpen. De kracht van onze geest faalt tegenover de oneindigheid van God.

Onder gelukzaligheid versta ik de terugkeer van ieder ding naar zijn beginsel en oorsprong: de gelukzaligheid is het hoogste goed ('summum bonum'); het hoogste goed is dat wat allen begeren, precies dat wat van alle dingen het begin is. Dit eind- en uitgangspunt voor alles is echter de enige almachtige en algoede God, als het zowel zijnde als denkbaar hoogste goed, een bepaling die met die van de pythagoreeërs samenvalt. Het is dat waarin de grond en het begin van alles berust, zoals de numerieke eenheid het uitgangspunt van alle getallen is. Het Al-goede is dat waarin zij tot rust en volmaakte zaligheid komen.

Zie, het vuur is zonder ziel, en toch heeft het deel aan God, en daarom is het gelukkig. Gelukkiger zijn de planten, en nog gelukkiger de levende wezens, want in hen leeft het besef van de volmaaktheid en zo dragen zij een groter deel van de goddelijke natuur in zich. Van alle sterfelijke wezens is de mens echter het gelukkigste. Hij werd immers voorzien van uitgelezen gaven: hem werden intelligentie en vrijheid van wil verleend. Op de bovenste sport van de wereld der creaturen staan de engelen, want zij hebben het meest deel aan de inwerking van de goddelijke substantie.

De hoogste en meest volmaakte gelukzaligheid, een toestand die veel meer verheven is dan de normale uitwerking van de aangeboren hogere gaven, bestaat in het volledig opgaan in God, in het binnentrekken van God in het eigen wezen. Waarachtig geluk is gebaseerd op het zalige aanschouwen van het hoogste goed. Maar geen schepsel, zelfs niet de engel, vermag uit eigen kracht tot daar te geraken. Wat wij vanuit onszelf kunnen bereiken is slechts een schaduw van dat geluk. God moet ons genadig Zijn vaderlijke hand toesteken; slechts door Hem komen we tot volledige vereniging met Hem. Daarom vergiste Lucifer zich toen hij sprak: 'Ik wil opstijgen tot de hemel...'

Die straal van boven, die goddelijke kracht tot de verheffing, noemen wij mensen de genade. Zoals de natuur het begin van de genade is, zo is de filosofie het begin van de religie. Maar alleen die filosofie verdient deze erenaam, die de mens naar de religie leidt in plaats van ervan weg te voeren.

Ook hij moet momenten beleefd hebben waarin zijn egoïsche kennis van ingewijde niet steeds of slechts gedeeltelijk tot zijn persoonlijk bewustzijn doordrong. We zeggen dit met schroom en reserve, want zoals in het geval van alle andere ‘boodschappers’ is er veel dat we over hem niet weten. Zonder twijfel zou alles duidelijk zijn geworden indien hij langer had geleefd en zijn taak had kunnen voltooien. Maar dat heeft niet mogen zijn en we mogen in ieder geval al dankbaar zijn voor het vele en uitmuntende dat hij in zijn korte leven heeft gepresteerd.

Van dit monumentale werk heeft hij slechts een deel kunnen schrijven, een fragment van de zesde geplande verhandeling, die een groot aantal vormen van bijgeloof zou aanvallen. Dit ‘fragment’ is evenwel zijn meest omvangrijk boek geworden: het zijn de twaalf hoofdstukken van de ‘Disputationes adversus astrologiam divinatricem', meer dan elfhonderd pagina's in quarto, gericht tegen de astrologen die beweerden de toekomst te kunnen onthullen. Hij beschouwde hen als charlatans.

Het standpunt van de Theosofie inzake astrologie mag op zijn minst genuanceerd heten. Uit de vele uitspraken van Mevrouw Blavatsky herinneren wij er ons twee: in de 'Geheime Leer' staat het onder theosofen beroemde ‘Yes, our destiny is written in the stars!’; (G.L.I, 181, n.v.d.v.) elders spreekt zij van ‘kwakzalverij’.

En Mr. Judge merkt op in zijn ‘Oceaan’ dat het niet de conjuncties zijn die de gevolgen veroorzaken maar dat de zodiakale klok aanwijst wanneer de gebeurtenissen zullen plaatsgrijpen.

De sterrenstanden zijn dus de tekens, niet de oorzaken, en zij oefenen geen invloed uit op de aardse gebeurtenissen; zij wijzen ernaar. We geven graag toe dat het probleem in werkelijkheid veel gecompliceerder is dan deze weinige zinnetjes zouden kunnen suggereren, maar het is hier niet de plaats om op die problematiek in te gaan, daar we ons willen concentreren op de argumenten van Pico. Ook dit kunnen we slechts zeer summier en we maken daarbij dankbaar gebruik van de gegevens die we vinden bij Henri de Lubac.

Pico keert zich tegen de (populaire) astrologie ‘omdat zij niet slechts de meest verbreide vorm van bijgeloof is, maar ook de meest radicale en pretentieuze, de moeder en de meesteres van al de andere, zoals de geomantiek, de tovenarij, de handlijnkunde, enz.’

'Zij is,' zegt hij, 'de ergste vorm van bedrog; zij bederft iedere filosofie, zij vervalst de geneeskunde, berooft de religie van haar kracht, begunstigt de afgoderij, verjaagt de voorzichtigheid, besmeurt de zeden, onteert de hemel, maakt de mensen ongelukkig, angstig, ongerust, en van vrijen maakt zij slaven.' 'Zij bedriegt de simpele van geest, die zich al te gemakkelijk van de dwaling in het bijgeloof laat werpen en van daaruit op den duur in het ongeloof.'

Pico schijnt hier enige tekens van vooroordeel te geven: zijn argumenten zijn soms tendentieus. Zekere groten, zoals Albertus Magnus (zie Boek 4, afl.3, n.v.d.v.)  en Roger Bacon (zie Boek 4, afl.5, n.v.d.v.), zouden de astrologie slechts hebben beschreven om haar binnen de perken te houden; andere, zoals Plato en de stoïcijnen, vermelden haar niet eens, terwijl Plotinus (zie Boek 1, afl.9, n.v.d.v.), Origenes (zie Boek 2, afl.2, n.v.d.v.)   en Avicenna (zie Boek 3, afl.8, n.v.d.v.) er niets anders dan misprijzen voor overhebben. De partijgangers van de astrologie zijn noch dialectici, noch filosofen.

Zij zijn niet bekwaam tot rigoureuze methode, bewijzen voortdurend hun onwetendheid en hun willekeur en spreken elkaar dikwijls tegen. Zonder enige schaamte veranderen zij de berekeningen of de verklaringen van hun voorgangers wanneer de ervaring hen in het ongelijk heeft gesteld. Hun steeds herrijzend prestige is slechts te wijten aan onze nieuwsgierigheid, aan onze dwaze gretigheid om onze toekomst te kennen en ons met hun leugens te verzadigen. ‘Moge de hemel geven dat de dag zou aanbreken waarop die charlatans de verdedigingsloze mens niet meer kunnen misleiden en van zijn geld beroven.’ De redenen aangehaald door onze astrologen zijn 'vals, onbetekenend, fabeltjes, in tegenspraak met elkaar, deugdeloos en belachelijk.' 'Zij schrijven aan de hemellichamen occulte vermogens toe, die zij intelligent en gewild zouden gebruiken, terwijl zij toch slechts handelen zoals ieder ander natuurlijk wezen.'

'In feite worden zij voortdurend door de ervaring gelogenstraft - de geschiedenis is vol van beroemde voorbeelden.' 'Het is dus niet verwonderlijk dat zeevaarders en landbouwers, die zich op waarachtige ervaring baseren, veel vaker de toekomst juist voorspellen dan de astrologen.' 'Trouwens, indien alles wat hier beneden gebeurt werkelijk fataal door de sterren was bepaald, zou het ons praktisch onmogelijk zijn er een les uit te leren.'

'De geleerde Toscanelli zei al lachend dat hij, vijfentachtig jaar oud geworden, zelfs in zijn met de meeste zorg opgestelde horoscoop, niet het minste teken van zo'n lange levensloop had kunnen vinden.'

Tot hiertoe zijn Pico's argumenten uit de ervaring gegrepen.

We zien dat hij nog even sterk gehecht is aan de vrijheid van de mens en zich krachtig verzet tegen het idee van een noodlot, 'fatum' of 'fortuna', dat in de exoterische opvatting van de astrologie impliciet is. Pico heeft dit 'fatum' in de antieke schrijvers bestudeerd en onderscheidt er vier aspecten, waarvan het vierde het 'theologisch' aspect is. Hij stelt dat het theologische fatum een andere naam verdient, want men kan er een heel andere betekenis aan geven die rekening houdt met onze vrije wil.

Het 'fatum' is immers het overgehouden karma: wij zijn vrij te handelen, maar we zijn niet vrij van de gevolgen. Lot en vrije wil zijn complementair en we houden rekening met de varianten van het begrip ‘vrijheid’ naarmate het centrum van handelen in de persoonlijkheid, in de individualiteit (het reïncarnerende ego) of in het Hoger Zelf wordt gezien. Ook wij kennen het probleem van de schijnbare tegenspraak tussen de vrije wil en de voorspelbaarheid.

Mevrouw Blavatsky behandelt dat onder andere in ‘Isis Ontsluierd’, I, 184. ‘Terwijl de mens vrij is te handelen zoals het hem belieft, was de wijze waarop hij ’zal' handelen te allen tijde vooruit bekend, niet op grond der fataliteit of van het noodlot, maar eenvoudig op grond der universele, onveranderlijke harmonie, en evengoed als men vooruit kan weten dat de trillingen van een aangeslagen muzieknoot niet zullen en niet kunnen veranderen in trillingen van een andere toon.’ De hele passage, p.267 en 268 van de Nederlandse vertaling, is in dit verband buitengewoon boeiend en biedt een frappante parallel met het werk van Pico.

Pico werpt zich met vuur op voorbeelden die de astrologie belachelijk kunnen maken, ontzenuwen of het irrationele karakter ervan blootleggen. Wat de verscheidenheid van de bestaande godsdiensten betreft, zagen sommige astrologen de reden daarvan in de 'plaats' waar zij ontstonden. De landen, provincies en steden worden immers door zodiaktekens en planeten ‘geregeerd’.

Hoewel Pico steeds redelijk en hoffelijk blijft, geeft hij op het stuk van het type van astrologie dat we door voorbeelden geëxpliciteerd hebben, geen duimbreed toe: het was een illusie te geloven dat men in de (die) astrologie het kaf van het koren zou kunnen scheiden. Zijn oordeel en zijn veroordeling waren grondig. En nochtans had hij in zijn 'Conclusiones’ de 'ware' astrologie, de 'ware' Kabbala en de 'ware' magie verdedigd.

Zo gezien mogen we waarschijnlijk stellen dat zijn algemene houding en standpunten eminent ‘theosofisch’ waren en dat eventuele tekortkomingen te wijten waren aan zijn schijnbare onwetendheid betreffende leringen zoals karma en de zevenvoudige indeling.

Een ander probleemgebied is dat van de relaties tussen Pico en Savonarola. De eerste was een ruimdenkende en tolerante christen, de tweede een religieuze fanaticus, fanatiek in zijn ernst. We raken daar aan een van de klassieke problemen van ten dele ingewijde zoekers in alle tijden: hoe discipline en vrijheid, verdraagzaamheid en waarheidlievendheid, het onbevreesde vrije zoeken en de eerbiedige trouw aan leraren met elkaar in evenwicht te brengen. Karma brengt ons soms met vreemde lieden in aanraking en de discipelen moeten leren hun markante verschillen met anderen af te ronden en op te nemen in het broederlijke werk voor de ‘grote zaak’.