Het heeft voor ons geen belang meer dat Avicenna is gestorven op het hoogtepunt van zijn schitterende ontwikkeling, na een leven van wederwaardigheden en strijd, of dat wij wensen dat hij langer zou hebben geleefd, of hij een Iraniër of een Turk was - want iedere natie wil het genie graag als haar eigen erkend zien: zijn betekenis ligt hierin dat hij werd opgenomen in de schare van uitverkorenen van wie de faam duizend jaar later nog niet is verbleekt.

Zoals tevoren met Aristoteles was de impact van de gedachten van Avicenna op de wereld van de middeleeuwen zo groot dat velen bij hem het antwoord op de meeste van hun vragen vonden en dat oorspronkelijk onderzoek er tijdelijk door werd lamgelegd.

De vraag om nieuwe wegen te bewandelen manifesteerde zich niet vóór Paracelsus (1493-1541), die tijdens een dramatisch incident in de Universiteit van Bazel voor de ogen van de verzamelde studenten zijn exemplaren van de medische boeken van Avicenna en Galenus verbrandde. Tenminste, dat is wat ervan wordt verteld.

Aboe 'Ali al-Hussein ibn 'Abdallah ibn Sina werd geboren te Afshana bij Buchara in 980 en stierf in Hamadan in 1037. Reeds vroeg bleek zijn grote geleerdheid, want toen hij nog maar tien jaar oud was, kende hij de 'Quran' en de Arabische klassieken zeer grondig.
In de volgende acht jaren richtte hij zijn inspanningen vooral op de Griekse astronomie (in het bijzonder op de ‘Almagest' van Ptolemaeus), op de wiskunde (met inbegrip van de 'Elementen' van Euclides), op deductieve logica, mohammedaanse wijsbegeerte en rechtspraak, en eveneens op de vooruitgang van de geneeskunde vergeleken bij die van de Grieken, zodat hij met achttien jaar reeds een hele reputatie als geneesheer genoot.

Daar hij goed op de hoogte was van de filosofie van Al-Farabi (zie gele Reeks, Boek III, nr. 5) en de Griekse klassieken der geneeskunde kende in Arabische vertaling, koos hij op uitnodiging van de Samanidische heerser Nuh ibn Mansur, die om zijn diensten had gevraagd, een volledige medische loopbaan. Andere opdrachten volgden, maar de duur ervan stond volledig onder invloed van de historische gebeurtenissen waarin zijn beschermheren waren betrokken.

‘Hard werk en een hard leven’ waren zijn lot, en waar hij er niet in slaagde zichzelf van zijn laatste ziekte te genezen, verklaarden zijn tegenstanders verheugd dat ‘zijn fysica zijn lichaam evenmin kon redden als zijn metafysica zijn ziel.’ Zoals E.G. Browne schreef in zijn geschiedenis van de Arabische geneeskunde (Cambridge University Press, 1921)  :

In deze tijd was zijn leven buitengewoon moeilijk: de hele dag werd opgeslorpt door de dienst voor de emir, terwijl een groot deel van de nacht werd doorgebracht in het houden van lezingen, het dicteren van notities voor zijn boeken, en wijngelagen in het gezelschap van minstrelen.

Avicenna begon oorspronkelijke verhandelingen te schrijven toen hij eenentwintig was en ging, wat ook de omstandigheden waren, met deze uitputtende taak voort tot bijna op de dag van' zijn dood.
Hij had zijn bijnamen wel verdiend: Ash-Shaykhur-Ra'is (de opperste meester) en Al-Mu'allimuth-Thani (de tweede leraar; dit is na Aristoteles).

Een tijd lang was hij verbijsterd door de 'Metafysica' van Aristoteles, maar drong er op den duur in door dankzij een commentaar van Al-Farabi, dat in zijn bezit was gekomen. Zijn liefde voor de studie en de kennis was zo groot dat hij deze belangrijke gebeurtenis optekende in de volgende woorden:

Door deze koninklijke bescherming kon Avicenna het 'Kitab al-Shifa' en vele andere werken voltooien, waaronder het 'Najat', een elegant resumé van de 'Kitab al-Shifa', en het 'Hikmat al-Alaï'.
Een poging om astronomische waarnemingen te doen herleven mislukte door een nieuwe oorlogstoestand, maar gaf toch aanleiding tot een korte verhandeling, de 'Fi alat rasadiyat'.
De ruime kijk en de elegantie van systeem die in vele boeken van Avicenna tot uiting kwamen, waren ook duidelijk zichtbaar in zijn leven van dag tot dag. Volgens Al-Juzjani las hij nóóit een boek door maar greep onmiddellijk naar de moeilijke of betwistbare passages om ze op te helderen. In zijn laatste dagen wist hij dat zijn einde nabij was en hij bracht de laatste drie door met zorgvuldige schikkingen betreffende zijn werelds bezit en de voorbereiding van zijn ziel op het hiernamaals.

De lijst van geschriften die door een moderne Turkse publicatie (Istanbul, 1937) aan Avicenna worden toegeschreven, vergt vijfennegentig pagina's, te veel om hier te vermelden.
Alleen de 'Qanun' telt reeds een miljoen woorden. Wij zullen hier naar enkele ervan verwijzen, en dit zal worden vergemakkelijkt indien wij eerst het stelsel van kennis verduidelijken dat door Avicenna en zijn school en trouwens door de meeste middeleeuwse wijsgeren van de islam werd gevolgd.

Hieraan mogen wij de onderafdelingen van de theologie toevoegen, aldus:

‘Zuivere Theologie':

• De wetenschap van de abstracte ideeën die op de hele Schepping toepasselijk zijn, namelijk die van het bestaan, enkelvoudig en meervoudig, identiteit of similariteit, verschillen en tegengestelden, kracht en actie, oorzaak en gevolg.
• De eerste principes van alle wetenschappen.
• God, dit is het Uiteindelijke Principe, Oorzaak, of Waarheid, het bewijs voor zijn bestaan, voldoendheid en heerschappij.
• De Eerste Intelligentie, te kennen in haar essentie en oorsprong - aangezien Avicenna postuleerde dat uit het Ene en Ondeelbare slechts één wezen kan voortspruiten, wat de logische noodzaak inhoudt van een intermediair iets tussen de eenheid van God en de veelvuldigheid van het stoffelijke universum.
• De Tweede Intelligentie, vertegenwoordigd door de engelen, die ook kunnen worden beschouwd als de ziel en het lichaam van de negende sfeer van het geocentrisch mechanisme van het universum. (dit is, gezien vanuit het aardse standpunt. n.v.d.v.)
• Hoe de lichamelijke substantie, hemels en aards, de doeleinden van de hogere intelligenties dient en hen volgt in de schaal of ladder van de Schepping.

Deze schaal van de Schepping zullen wij aanstonds verder uitwerken, samen met de verscheidene afdelingen van kennis, elk op hun beurt.

Laat ons intussen noteren dat de indeling van onderwerpen gemaakt door de middeleeuwse wijsgeren niet dezelfde is als die welke wij nu zouden maken, daar sinds de scheiding van fysica en metafysica door Descartes in de zeventiende eeuw, een nieuwe indeling mogelijk werd dankzij de onafhankelijke groei van de wiskunde als discipline en perfectie van instrumentale techniek, en wij die voldoeninggevende vereniging met de Goddelijke Intelligentie hebben verloren en ons meer en meer hebben begeven in de wereld van het materialisme, zo vol conflicten en overgangstoestanden.

Zal het toch nog mogelijk blijken de middeleeuwse denkwereld door een nieuwe synthese op een hoger vlak te herscheppen?

De mystiek van Avicenna is essentieel optimistisch.
In het 'Kitab al-Najat' schreef hij: ‘De gehele oorzaak van het kwaad is geconcentreerd in dat wat onder de maansfeer ligt,’ dit is in een wereld van aristoteliaanse metafysica met haar krachten en acties en waarin het kwade van tijd tot tijd onvermijdelijk binnendringt als een accident. Zielen die tijdens het leven al te zeer aan aardse begeerten waren gebonden zullen er na de dood nog door gepijnigd worden om reden van de macht der gewoonte en zij zullen in de overgangstoestanden aan ware agonieën onderworpen zijn.

Zuiverder zielen, die zich aan het leven van de geest gehecht hebben, gaan vlug over tot het rijk van de zuivere essentie, buiten het bereik van de zintuiglijke smarten. Avicenna geloofde in de onsterfelijkheid van de individuele ziel, die bij de geboorte het lichaam binnengaat dat voor haar werd ontworpen en het bij de dood verlaat voor een ander rijk, pijnlijk of niet, zoals reeds beschreven. Hij ontkende de metempsychose.

Wij zouden het gemakkelijk zonder het systeem van Avicenna kunnen stellen indien wij alleen op de moderne wetenschap vertrouwden en hem helemaal vanuit onze huidige positie beoordeelden.

Maar dit zou niet slechts onbillijk zijn, het zou gewoon één onvolledig systeem vervangen door een ander, want de moderne wetenschap alleen geeft geen antwoord op de uiteindelijke vragen, en Avicenna en andere middeleeuwse denkers hadden tenminste de verdienste een totale synthese te proberen, zelfs indien betere technische toerusting ons nu toelaat leemten in het weefsel van hun stramien te scheuren.

Wij kunnen Avicenna en zijn mohammedaanse voorlopers alleen begrijpen door te pogen ons met hen in een wereld te plaatsen welke aan die van de moderne wetenschap voorafging; en dan zullen we duidelijker de invloeden onderscheiden die zijn filosofie rechtstreeks vormgaven. Het verhaal is zeer lang, en kan ons zelfs terug naar de Chaldeeuwse astrologie voeren. Het zal volstaan hier enkele korte opmerkingen te maken.

Vanuit het standpunt van wetenschap en logica is de invloed van Aristoteles onmiskenbaar en we hebben gezien hoezeer Avicenna aan deze objectieve houding zijn goedkeuring hechtte. Maar er waren reeds machtige metafysische en mystieke invloeden, uiteindelijk afgeleid van Pythagoras, die zekere getallen belangrijk vond, en van Plato, die een voorstander was van mooie vormen en het universum uitgedrukt wilde zien in termen van volmaakte cirkels en sferen: ‘God werkt voortdurend met geometrie.’

Bovendien zouden we ons verwachten aan een sterk logische basis van het geheel, een basis die karakteristiek was voor de middeleeuwse scholastiek, een fase waarin de denkers hun wetenschap nog met succes konden verzoenen met hun geloof alvorens de storingen van de Renaissance in de wetenschap optraden. Deze fase werd in de islam eerst gekristalliseerd door Al-Ghazali, dan in het judaïsme door Maimonides en uiteindelijk in het christendom door St. Thomas Aquinas.

AVICENNA OVER CAUSALITEIT EN FYSICA

Het is gepast de metafysica van Avicenna te volgen tot op het laagste niveau van aardse krachten en materialen, zoals in afdeling (a) hierboven wordt gesuggereerd. We zullen onszelf geconfronteerd zien met onderwerpen die ten dele in het domein van de hedendaagse fysicus thuishoren.
Terwijl we deze overgang doormaken, zullen we eveneens het probleem van de causaliteit ontmoeten, oorzaak en gevolg, dat vanaf de vroegste tijden het vernuft van de filosofen op de proef heeft gesteld en nu van grote interesse is voor hen die zich met de filosofie van de wetenschap bezighouden.

De ideeën van Avicenna over de aard van oorzaken vormen een essentieel onderdeel van zijn opvatting over het universum, en zonder te veel in details te treden wat betreft materie en vorm, geslachten en soorten, het algemene en het bijzondere, en de hele waaier van subtiliteiten bij de scholastieken, mogen we eenvoudig stellen dat volgens Avicenna alle bestaande dingen oorzaken vergden. Hij meende dat, ofschoon oorzaken deel konden uitmaken van een keten, gaande van de onmiddellijke oorzaak tot de uiteindelijke, de keten eindigde in de Eerste Intelligentie of het Noodzakelijke Wezen of de Eerste Beweger, en dat zij eindig was; dat oorzaken niet cyclisch waren en nooit tot zichzelf terugkeerden.

Hij veronachtzaamde de scholastieke indeling niet, die materiële, formele, efficiënte en uiteindelijke oorzaken onderscheidde, maar in een kort essay zoals dit lijkt het ons wenselijk het schema in zijn geheel te zien, in plaats van ons te verliezen in details want, niettegenstaande de elegantie en de trefzekerheid waarmee Avicenna zich vaak uitdrukte, zijn er geen grenzen aan mogelijke commentaren!

De veroveringen van Avicenna in de fysica variëren grotelijks in hun belang. Sommige zijn vernuftig, bijvoorbeeld zijn deeltjestheorie van het licht en zijn meetapparatuur die op een nonius gelijkt, (een nonius is een middel om maten of graden tot in zeer kleine onderdelen af te lezen), en zij herinneren ons aan de grote denkers van de zeventiende eeuw.
Andere, waarin hij te veel door Aristoteles werd beïnvloed, zijn voor de wetenschap waardeloos.

De verbinding van het idee van tijd met dat van beweging is eveneens een interessant aspect van zijn fysica.
In 'De Bronnen der Wijsheid' schreef hij: ‘Tijd ... heeft helemaal niets te maken met rust.  Het is slechts door het simultane dat hij kan worden gemeten’; en ook: ‘fysieke lichamen zijn reeds in beweging, die zelf tijd is, en zij zijn dus zelf in de tijd’. In navolging van Al-Kindi -die stierf in 873- (zie Boek III, nr. 3), beschouwde hij tijd als continu, meetbaar in termen van de ‘hoeveelheid van circulaire beweging’ van de hemelse sfeer, en in het 'Kitab al-Najat' spreekt hij over ‘de hoeveelheid van snelheid’, maar nooit over versnelling. Zoals Aristoteles dacht hij slechts in termen van uniforme snelheid en door te veronderstellen dat aangezien tijd ogenblikken heeft, net zoals getal eenheden heeft, ging hij de tijd indelen zoals de Grieken vóór hem hadden gedaan en met dezelfde daarbij behorende moeilijkheden.

Avicenna probeerde verder met scholastische argumenten te bewijzen dat een vacuüm onmogelijk was, dat het inderdaad alleen maar een naam was, zoals Aristoteles had verondersteld; hij poogde ook de onmogelijkheid van het oneindige te bewijzen en verwierp het atomisme in de natuur.

De classificatie van de fysica door Avicenna houdt lessen in, bijzonder in het licht van onze hedendaagse beperkte maar diepere studie, mogelijk geworden door de groei van gespecialiseerde instrumenten en methoden. Onder ‘zuivere fysica’ plaatste hij het Zijn in het algemeen, de eerste beweger, de eerste lichamen, materie en vorm, beweging, het uitspansel, de elementen, generatie en verval, hemelse invloeden en meteoren, mineralen, planten en dieren, de vermogens van dieren en mensen, de ziel, de onsterfelijkheid van de ziel; ‘toegepaste fysica’ bevatte astrologie, geneeskunde, dromen, talismans, fysiognomie, tovermiddelen en alchemie.
Men mag hieruit niet besluiten dat hij ze alle beschouwde als onderwerpen van serieuze wetenschappelijke studie; zoals we dadelijk zullen zien waren zijn opvattingen over alchemie vooruit op zijn tijd, want hij weigerde veel daarvan als echt te beschouwen. Zijn eigen systeem van het universum leende zich tot astrologische interpretatie en dat was een van de voornaamste aspecten van het middeleeuwse denken, zowel in het westen als in het oosten.

Uiteindelijk afgeleid van de 'Timaios', werd de astrologie versterkt door de neoplatonische leringen, die voor de meerderheid van de middeleeuwse denkers een coherent en bevredigend geheel vormden. Dat wereldbeeld, geïnterpreteerd in het licht van de gedachte van de pre-Renaissance, was logisch genoeg en we zouden er goed aan doen er niet te veel op neer te kijken, want zelfs in de moderne wetenschap bestaan er in 't oog springende ongerijmdheden.
Bovendien kon niets belangrijks dat ordelijke beeld komen verstoren, tenzij dan een gebeurtenis die buiten het bereik van zijn logisch verband lag en voldoende nieuw en verrassend zou zijn om de geleerden in verwarring te brengen.

Drie gebeurtenissen, die veel later plaats hadden, brachten precies dit effect teweeg:
de approximatieve berekening van de hoogte der bergen op de Maan door Galileo, die het maanlandschap door zijn telescoop bestudeerde (wat orthodoxe theologen liever als een optische illusie zouden hebben afgedaan);
de eenheidswet der planetaire bewegingen door Newton, de periodiciteit van de getijden en de val van de appel uit de boom onder een universele wet van zwaartekracht;
en een gelijkaardige synthese bereikt met de spectrometer van Kirchoff, die de samenstelling van de hemellichamen gelijkmaakte aan die van de aarde.

Al deze theorieën werkten samen om de meest precieuze hypothesen van de scholastiek weg te vagen, behalve het monotheïsme dat, buiten het domein van de dode wetenschap gelegen, ons toevluchtsoord tegen ongebreideld materialisme blijft.

DE LOGICA EN DE WISKUNDE VAN AVICENNA

Avicenna plaatste in het domein van de ‘zuivere wiskunde’ de vier wetenschappen, rekenkunde, meetkunde, astronomie en muziek, die het quadrivium vormden, en nam in de vier takken van ‘toegepaste wiskunde’ die ermee overeenkwamen de hindoe- methoden van berekening en algebra op; de geometrie van de oppervlakten, zekere aspecten van dynamica en hydraulica, gewichten en evenwichten, meetinstrumenten, en spiegels; het opstellen van sterrenkundige en aardrijkskundige tabellen; en de studie van het orgel en andere muziekinstrumenten.

Zijn werk ging verder dan het 'Kitab al-Musiqi' van Al-Farabi, tot dan toe de beste Arabische verhandeling over muziek. Al-Farabi kende reeds de kleine en grote tertsen, maar Avicenna behandelde de verdubbeling van de terts, de kwart, de kwint en de octaaf, en maakte een studie van de harmonie.

Hij onderzocht de consonantenreeks (l+n)/n waarin n = 32 de kwart- toon voortbrengt en verklaarde dat wanneer n = 33 de intervallen gelijkaardig beginnen te klinken en dat bij n = 45 het oor onbekwaam is ze van elkaar te onderscheiden. Dit vertegenwoordigt een opmerkelijke bijdrage tot de mathematische theorie van de muziek.

Aan de basis van de Griekse meetkundige bewijsvoering ligt het syllogisme van de deductieve logica, waardoor men van het algemene naar het bijzondere gaat door van een grote en kleine premisse tot een besluit van beperkte toepassingsmogelijkheden te komen.
De directheid van de Griekse classificatie en redenering was aantrekkelijk voor wiskundigen en spraakkundigen, en bij Avicenna en andere denkers van de islam was de logica een actief instrument, tegelijkertijd een methode van vooruitgang en een criterium voor het ontdekken van dwalingen. De logica van Avicenna is precies en duidelijk en haar stijl is bijzonder elegant.
In het 'Kitab al-isharat wa'l-tanbihat' zegt hij dat de logica een middel is dat de mens toelaat ‘van dingen die in zijn denken aanwezig zijn over te gaan naar afwezige dingen die eruit voortvloeien’, en in feite zat er geen zwakheid in de deductieve processen van de middeleeuwse scholastieken, want daarvoor was hun redenering te rigoureus; zij gingen echter uit van premissen die wetenschappelijk vaak gebrekkig waren omdat de accurate instrumenten ontbraken om de specifieke gegevens te bepalen van waaruit men kon redeneren.

De filosofen van de islam maakten gewoonlijk een onderscheid tussen bepaling en beschrijving, zoals in de verhandelingen van de ‘oprechte broeders’ (Ikhwan al-Safa') te Basra. Avicenna besefte echter de louter relatieve waarde van zulke termen, want in het 'Kitab al-isha-rat' verklaart hij dat een ding slechts volledig bepaald wordt door zijn 'genus' (geslacht): men geeft de essentiële eigenschappen op die alle leden van dat geslacht gemeenschappelijk hebben, 'plus' de accidentele karakteristieken die verschillen.

Anders gezegd, men streeft naar een samenwerking van het algemene en het bijzondere. Daar voegt hij in het 'Kitab al-Najat' de vraag aan toe: hoe kunnen we in feite een ding bepalen door essentiële eigenschappen gemeenschappelijk aan het hele geslacht wanneer zijn distinctieve eigenschappen, eigen aan dat ding zelf, beschouwd worden als niet-essentiële accidenten binnen dat geslacht ? Als we een driehoek bepalen als een vlak figuur waarvan de som van de binnenhoeken gelijk is aan een gestrekte hoek (of twee rechte hoeken), betekent dit toch alleen maar iets voor meetkundigen. Niet de kleinste bijdragen van Avicenna aan de logica en de metafysica zijn zijn korte, lumineuze verklaringen, verkregen als door een flits van inspiratie, waarmee hij de woordenrijke en eindeloze argumenten van de moslimgeleerden ontzenuwt.

De geldigheidsduur van zijn leringen was zo groot dat zij een stevige brug konden vormen, waarover de oorspronkelijke Griekse medische kennis, samen met islamitische en Indische toevoegingen, het geheel van de medische scholen in Europa bereikte.

Zijn 'Qanun fil-tibb' ging verder dan de werken van Galenus, het Kitab al-Hawi van Rhazes en het Kitab (boek) al-Maliki, (een encyclopedie geschreven voor de Buwayhiede Sultan, Adud al-Dawla, door Haly Abbas).
Daar de 'Qanun' de essentiële basis van de medische curricula in de Italiaanse universiteiten vormde, was hij het voornaamste instrument voor de overdracht van deze kennis.

Het boek werd in de twaalfde eeuw te Toledo door Gerard van Cremona in het Latijn vertaald met als titel 'Canon Avicennae libri quinque'. Een Hebreeuwse versie werd voltooid in het jaar (1492) waarin Columbus Amerika ontdekte. 

Hoewel de uiteindelijke kracht, ('kuwah') in de psychologie van Avicenna metafysisch was en hij de ziel begreep als een verzameling van vermogens van boven ingeplant op het lichaam, het aldus met bewustzijn voltooiend, waren de meer onmiddellijke aspecten van zijn psychologie nuttige bijdragen aan de studie van het onderwerp als onderscheiden academische discipline.

Hij verdeelde het genus ‘ziel’ in drie soorten, die van plant en dier, en de menselijke intelligentie, ieder met hun eigen actiestraal en eigenschappen. Zo werd het plantenrijk gekarakteriseerd door drie vermogens: generatie, voeding en groei.

Het dierenrijk voegde daar de waarneming van bijzonderheden en vrijwillige beweging bij, terwijl de mens ook de vrije wil ontwikkelde en kon veralgemenen. De zintuigen nemen alleen bijzonderheden waar, maar het intellect verzamelt deze tot veralgemeningen of universelen.

De innerlijke vermogens geïmpliceerd in dit proces zijn de formatieve, de cognitieve, de opinie en het geheugen.

‘De neoplatonische tendensen, die reeds impliciet waren in de filosofie van al-Kindi en al-Razi, kwamen ten volle tot uiting in het werk van al-Farabi en Ibn-Sina, de eerste twee moslim-wijsgeren die een volledig metafysisch systeem van grote complexiteit opbouwden... De eerste systematische uiteenzetting van het neoplatonisme in het Arabisch is ongetwijfeld het werk van de eerste uitmuntende logicus en metafysicus van de islam, al-Farabi. In de klassieke bronnen en onder de Latijnschrijvenden van de middeleeuwen stond hij bekend als Aboe Nasr.

‘Onze autoriteiten zijn eenstemmig in hun bewondering en hoogste lof voor al-Farabi, met name als de leidende logicus en specialist van Plato en Aristoteles in zijn tijd.’ (p.107)

‘Al-Farabi's weergave van de betrekking tussen Plato en Aristoteles is vooral te vinden in een belangrijke verhandeling,'De verzoening van de twee wijzen'. Zij is duidelijk de weerkaatsing van de neoplatonische traditie, verbonden aan de namen van Numenius, Plotinus, Simplicius, Syrianus, Porphyrius e.a.’

NAWOORD

Dit is de vertaling van een artikel dat verscheen in mei 1952 als Transaction Nr.12 van het Indian Institute of Culture, Bangalore, India. Het is een speciaal geschreven essay van Dr. H.J.J.Winter, van het University College of the South West of England te Exeter voor de viering van Avicenna's Millennium in het Indian Institute of Culture en werd daar door Shri Shankara Doraiswamy gelezen op 20 maart 1952. Het millennium was berekend in lunaire maanden. Dr. Winter heeft ook over de geschiedenis van de wetenschap in India geschreven.

Wij vonden het interessant nu eens een artikel van een niet-theosoof te brengen. Het artikel is ongetwijfeld zeer informatief en nuttig en wat het verliest aan typisch theosofische inspiratie wint het misschien aan duidelijkheid en objectiviteit. Eigenlijk zouden we het aan de lezers kunnen overlaten, voor zichzelf te oordelen of zo iemand als Avicenna/Ibn Sina past in de Theosofische Beweging.
Op grond van bovenstaand artikel zou men daaraan kunnen twijfelen, maar men moet er rekening mee houden dat het is geschreven door een academicus, die wel zeer sympathiek tegenover Avicenna staat, maar toch de nadruk legt op de ‘wetenschappelijke’ aspecten.

De mystieke zijde raakt daarmee een beetje op de achtergrond. Dit 'hoeft' niet zo te zijn, getuige de verklaring van Mevrouw Blavatsky in het ‘Theosofisch Glossarium’: ‘De legende verhaalt dat alle Geesten van de Elementen aan hem onderworpen waren en zij zegt verder dat hij dankzij zijn kennis van het Levenselixir nog steeds in leven is, als een adept die zich aan de oningewijden aan het einde van een bepaalde cyclus zal openbaren’, (zie uitgave Geünieerde Loge van Theosofen Antwerpen te Deurne, p.62).

Wij beschikken ook nog over andere bronnen: een artikel van Dr. Margaret Smith in ‘The Aryan Path’ van augustus 1932 is zo waardevol dat we het niet aan onze lezers mogen onthouden. Het behandelt meer bepaald de Mystieke leringen van Avicenna en plaatst hem ook in de context als opvolger van al-Kindi en al-Farabi.

Verder verwijzen we naar een artikel in ‘Hermes’, Jaargang 8, p.231, waarin de Theosofie zeker niet zal ontbreken. Het nummer van september 1979 van de UNESCO ‘Koerier’ illustreert de medicinale planten door Avicenna aanbevolen. En zoals steeds is er voor de zeer geïnteresseerden de ‘History of islamic Philosophy’, van Majid Fakhry.