De Islam is een geopenbaarde religie, waarvan de materie voortkomt uit twee belangrijke koran-bronnen: het woord van God, tussen 610 en 632 meegedeeld aan de profeet Mohammed en belichaamd in de Koran, en in een groot aantal uitspraken, toegeschreven aan Mohammed en vervat in gedetailleerde berichten over daden en besluiten van de profeet, die samen de mohammedaanse traditie vormen en aangeduid worden met de naam ‘al-Sunnah’, ofwel de soenna, de Weg of het Pad van de profeet.

Daar deze bronnen aanvankelijk alleen mondelinge gegevens bevatten, bestond het eerste belangrijke werk in het optekenen ervan, en dit gaf vrijwel onmiddellijk aanleiding tot gespecialiseerde wetenschappen betreffende de juiste teksten en hun studie, analyse, verklaring en toepassing.

De drie cosmopolitisch gezinde kaliefen werden in 847 opgevolgd door al-Moetawakkil, die heftig tegen de filosofische en theologische sympathieën van zijn voorgangers ageerde en aan het bewind bleef tot in 861.

Voor al-Kindi betekende dit een tegenslag en een ommezwaai in zijn persoonlijke welvaart. Hij heeft al-Moetawakkil met vijf jaar overleefd en zou dus in of rond 866 zijn overleden, alweer volgens Fakhry.
Biografische details over al-Kindi staan reeds in de werken van vroege Arabische schrijvers, onder wie al-Jahiz (gestorven in 868).

Maar voor iemand die de Griekse filosofie kende, kan de ‘esoterische’ verklaring of de innerlijke betekenis van deze geloofspunten duidelijk zijn geweest. In bepaalde gevallen kon hij oplossingen zoeken in een allegorische verklaring. Zeker was het op zich een grote verdienste, bij te dragen tot de universaliteit van kennis in de wereld van de islam en waar mogelijk de filosofie van de rationele verklaring der dingen te huldigen. We moeten ons echter hoeden voor al te theosofische interpretaties en voorbarige gevolgtrekkingen. Het is zeer goed mogelijk dat, zoals sommige specialisten zeggen, bijvoorbeeld Emile Bréhier in ‘La Philosophie du Moyen-Age’, (Albin Michel, Paris, 1937), p.90, de waarde van Griekse filosofie, en van Aris- toteles in het bijzonder, voor al-Kindi lag in een methode van rationele bewijsvoering, die de dogma's moest ondersteunen.

Hoe dan ook, al-Kindi droeg verscheidene werken op aan bekende moe’tazilieten, zoals de kalief al-Moe’tasim, of aan diens zoon Ahmad, die zijn leerling was. De titels van de werken resumeren het moe’tazilitische zorgenkind: ‘Over de knieling van het buitenste hemellichaam en zijn onderwerping aan God’, of ‘De rechtvaardigheid van Gods handelingen’ en ‘De weerlegging van de atheïsten’. Aan de hand van voorbeelden zullen we proberen de standpunten van al-Kindi te verduidelijken. Daarbij zullen bepaalde dingen ons bekend voorkomen.

In ‘Het begin van de filosofie’, gericht tot al-Moe’tasim, bepaalt al-Kindi de wijsbegeerte als ‘de kennis van de werkelijkheid der dingen volgens de menselijke norm’ en het begin van de wijsbegeerte als ‘kennis van de Eerste Werkelijkheid die de Oorzaak van iedere werkelijkheid is’.

Dat klinkt als een toepassing van de Eerste Grondstelling uit ‘De Geheime Leer’.

In navolging van Aristoteles stelt al-Kindi dat metafysische kennis de kennis van de oorzaken der dingen is, en van zulke oorzaken zijn er vier: de materiële, de formele, de efficiënte of bewegende, en de uiteindelijke. De filosoof moet vier vragen beantwoorden: of iets al dan niet is, wat het is, hetwelk, en waarom; dit wil zeggen dat het hier gaat om het bestaan, de soort, het verschil, en de uiteindelijke reden of oorzaak van het bestaande.

De wijsgeer moet daarbij dankbaar zijn voor de hulp geboden door zijn voorgangers. Ons doel moet zijn de waarheid te aanvaarden, van waar zij ook moge komen, want

‘niets mag de waarheidzoeker dierbaarder zijn dan de waarheid zelf. Als wij werkelijk aan de zoektocht naar wijsheid verknocht zijn, moeten wij beginnen met de inzichten van onze voorgangers zo helder mogelijk weer te geven en ze, waar nodig, vervolledigen volgens de normen van onze eigen taal en tijd. Laat ons vermijden in onze uiteenzettingen langdradig te zijn, want dat heeft de valse zoekers steeds toegelaten de studie der wijsbegeerte verkeerd te interpreteren en haar af te wijzen in de naam van religie, waarvan zij geheel ontdaan zijn en die zij slechts voor hun persoonlijke doeleinden en eerzucht misbruiken. Wie de zoektocht naar waarheid als heiligschennend kenmerkt, is zelf een heiligschenner, want de kennis van de waarheid impliceert de kennis van het goddelijke, van de eenheid van God, van alles wat deugdzaam en nuttig is, en ook de middelen om eraan verknocht te zijn en het tegengestelde te schuwen.
’Dit,’ schreef al-Kindi, ‘is precies wat de ware apostelen van God steeds onderwezen hebben.’ (Fakhry, p.71).

Redelijkerwijs kan niemand ontkennen dat dit zoeken nodig is, want wie dat zou doen, moet redenen voor zijn houding aanvoeren, en dit is op zichzelf het bewijs dat men aan het filosofische kan ontsnappen.(En passant pikken we de spitsvondigheid van Aristoteles op: niemand kan weigeren te filosoferen zonder aan filosofie te doen.)

Interessant voor ons is ook de bewering van al-Kindi dat aan iedere wetenschap een eigen bewijsmethode toebehoort en dat niets dan verwarring zal voortvloeien uit toepassing van de verkeerde methode op het verkeerde onderwerp. In metafysica en mathematica zoeken we 'bewijs' of 'demonstratie', maar in fysica en geschiedenis, bijvoorbeeld, slechts instemming, consensus.

We moeten ons echter hoeden voor de illusie dat alle stellingen kunnen worden bewezen, want de poging om dit toch te doen zou leiden tot ‘eindeloze regressie’, (een teruggrijpen naar steeds meer elementaire vaststellingen) en op den duur zou dit alle bewijsvoering onmogelijk maken. Men dient te beseffen dat demonstratie uiteindelijk berust op vanzelfsprekende eerste principes, en de kennis daarvan 'gaat vooraf' aan de kennis van de stellingen die erop zijn gebaseerd.

Voor al-Kindi is het eerste en voornaamste thema van alle zoeken waarop zijn ‘goddelijke wetenschap’ zich richt, het Eerste principe van alle dingen (dat wat aan alle dingen en wezens en universalia gemeen is). Soms noemt hij dit het Eeuwige, soms het Ware Ene, en hij zegt dat dit niet geconcipieerd kan worden als niet-bestaand, of als veroorzaakt door iets anders dan zichzelf. Dit Nodige en Onveroorzaakte Wezen is niet van een bepaalde soort of vorm, het is onveranderlijk en onvernietigbaar, niet onderhevig aan de paren van tegenstellingen, noch volmaakbaar noch verminderbaar. Het is dus in een toestand van voortdurende uitmuntendheid, geen lichaam, ondeelbaar, niet de som van een oneindig aantal hoeveelheden.

Uit de discussie van de specialisten rondom deze kwestie menen we te mogen besluiten dat al-Kindi ofwel niet bekend was met de Indische opvattingen over de periodiciteit van de tijd of deze zienswijze niet kon aanvaarden of belijden door zijn godsdienstige uitgangspunten.
In de theosofie is tijd: de opeenvolging van onze bewustzijnstoestanden en de tijdsperioden hebben plaats binnen de ‘eeuwige duur’. Vanuit het geestelijk standpunt zijn ‘verleden, heden en toekomst’ mayavisch, zinsbegoo-chelend, en de leer van de Goddelijke Adem verenigt in één concept de essentiële vergankelijkheid van de tijd met het duurzame en absolute van de eeuwigheid.

God is voor al-Kindi eerst en vooral Eenheid. Dingen die eenheid bezitten, leiden die af uit God, het principe van alle eenheid, maar in zijn opvatting is God toch het Opperwezen, dat prerogatieven bezit waardoor het de wereld kan scheppen (of doen ontstaan) uit het niets. Het ‘vele’ is een samenstelling, en moet daarom een samensteller hebben gehad, die zelf geen samengestelde is, ongeschapen is, en onafhankelijk blijft van zijn scheppingen.

We vinden de stadia van een wordings- of scheppingsproces in het eerste hoofdstuk van deze ’Theologia', waar de auteur zegt dat zijn doel is:

De goddelijke natuur te bespreken en te vertonen, door te bewijzen dat zij de Eerste Oorzaak is, en dat tijd en de 'aioon' er beide ondergeschikt aan zijn; dat het de oorzaak der oorzaken is en, in zekere zin, de maker ervan; en dat de lichtende deugd (of kracht) eruit neerschijnt op de rede; en dat zij zich, met de rede als bemiddelaar, voortzet in de universele en hemelse Ziel; en vanuit de rede, door de Ziel als bemiddelaar in de natuur, en vanuit de Ziel door de natuur als bemiddelaar naar de objecten ...’ (Fakhry, p.21)

Wanneer zij het particuliere wenst, door haar hunkering haar actieve natuur te manifesteren, daalt zij af, beheerst en gericht door de rede, en verblijft zij in plaatsen, dieren en mensen, als een ondeelbare, niet lichamelijke substantie [de Monade. n.v.d.r.] die, bij de dood en de desintegratie van het lichaam, het rijk van de ‘vormen’ [de archetypen]zal vervoegen na een reeks van progressieve louteringen te hebben doorlopen. We kunnen hier de ‘theosofische geest’ van de opvatting duidelijk herkennen.

In de geestelijke wereld bezit de Ziel een permanente, onveranderlijke en volmaakte kennis van de dingen en daar heeft zij (als Buddhi-Manas) de herinneringen aan haar aardse verblijven niet nodig. Maar de Ziel wordt ‘accidenteel’ deelbaar wanneer zij zich verenigt met het lichaam (hoger en lager Manas).

We weten reeds dat al-Kindi de platonische en neoplatonische opvattingen kende en bewonderde, maar dat betekent nog niet dat hij ze integraal goedkeurde en volgde, of dat ze aan zijn eigen bedoelingen konden beantwoorden. Want al-Kindi was meer aristoteliaan dan platonist. En hier willen we even een parenthese openen. Onder theosofen is het een gewoonte, Plato veel hoger in de waardering te plaatsen dan zijn leerling, Aristoteles, en dit impliceert meestal niet dat zij de werken van de ene of de andere hebben bestudeerd, maar dat zij zich vaag de zeer lovende uitspraken van Mevrouw Blavatsky over Plato herinneren en trouwens veel meer voor de deductieve methode voelen dan voor de inductieve.

Volgens de specialisten heeft al-Kindi zich hier, zoals andere islamtheologen, gebaseerd op het werk van een christentheoloog en commentator uit Alexandrië in de zesde eeuw, Johannes Philoponus, leraar aan de Alexandrijnse universiteit. Deze man, assistent en leerling van de aristoteliaan Ammonius Hermeiu, schreef rond 529 (het jaar waarin de platonische Academie te Athene op last van de keizer werd gesloten) een werk gericht tegen Proclus, de neoplatonist, ‘Over de eeuwigheid van de wereld’. Door de christelijke standpunten daarin sterk te beklemtonen, redde hij de Alexandrijnse Academie van het lot beschoren aan haar moeder en zuster in Athene.

Hij wordt terecht beschouwd als vergevorderde natuurkundige, zelfs als voorloper van Galileï, en in de tijd van al-Kindi was hij een zeer gerespecteerde en alom aangewende bron van informatie. Zijn thesis was dat een eindig universum niet eeuwig kon zijn. Bijgevolg moest het ook een begin hebben gehad, ‘geschapen’ zijn, en dus het werk van een ‘Schepper’.

Hij was de laatste pre-islam geleerde die de joodse theorie van de creatie ex nihilo verdedigde en zich aldus te weer stelde tegen de visie van Aristoteles en Proclus over een ‘eeuwige wereld’; voor ons, theosofen, eeuwig in de geest en periodisch in het lichaam. Al-Kindi heeft de theorie van Philoponus hernomen en in details uitgewerkt in zijn verhandeling over ‘de Ware en Volmaakte Eerste Oorzaak’. Hij beschouwt de schepping ‘uit het niets’ als een van de prerogatieven van God. Maar in tegenstelling tot andere islamtheologen die de oppermacht van God niet verminderd wilden zien door de introductie van secondaire middelen tot actie, aanvaardt hij die secondaire oorzaken wel, en schakelt ze in het systeem van de Goddelijke Schepping in. God is voor hem de Primaire en de Uiteindelijke Oorzaak.

Hoewel in vele van zijn uitspraken aristoteliaan, laat al-Kindi duidelijk sympathie blijken voor de leringen van de neoplatonisten over de Ziel. In een van zijn korte psychologische verhandelingen schreef hij: ‘de Ziel is een enkelvoudige entiteit, en haar substantie is analogisch met die van de Schepper zelf, net zoals het licht van de Zon analogisch is met de Zon.’ De binding van de Ziel met het lichaam beschouwt hij als accidenteel en tijdelijk: zij verleent leven aan het lichaam terwijl zij er voor een gegeven tijd over broedt en laat het dan weer los. Het feit dat de Ziel de hartstochten beperkt en bedwingt, bewijst dat zij er verschillend van is. Wanneer zij haar tijdelijk lichamelijk voertuig heeft verlaten, gaat zij terug naar de ‘ werkelijke wereld’, waar het licht van de Schepper (Atma-Buddhi's etherisch licht) haar bestraalt en zij dus, zoals Plato heeft aangetoond, deel heeft in alle kennis. Zij die door hebzucht worden beheerst, zijn vergelijkbaar met varkens, en zij die zich aan hun hartstochten overgeven, met honden. Maar zij in wie de rede heerst, zijn als koningen en bovendien volgens Pythagoras, als spiegels waarin eeuwige waarheden worden weerkaatst. Alle zielen gaan echter niet onmiddellijk over tot de geestelijke wereld: vele moeten een proces van loutering ondergaan, dat hen eerst naar de sfeer van de maan brengt en daarna naar ‘Mercurius’!

Voor al-Kindi impliceert alle waarneming een proces van abstractie. Dit is zelfs zo voor de zintuiglijke waarneming, maar nog meer voor de rationele. Het waarnemingsvermogen streeft vanuit zijn aard naar de herleiding tot principes, en die naar het Ene. Anderzijds kan het voorstellingsvermogen zo worden ontwikkeld, dat het, bijvoorbeeld in de droom, tot profetie wordt.

In zijn werken over de leringen van Aristoteles behandelde al- Kindi een hele waaier van onderwerpen: de rede, de vijf principes of categorieën (materie, ruimte, vorm, beweging en tijd), de rol en de plaats van de elementen, de vijf regelmatige lichamen (piramide, kubus, octahedron, dodecahedron en icosahedron), de m eteorologische verschijnselen. Maar voor de geschiedenis van de filosofie van de islam en de ontwikkeling van een filosofische terminologie is vooral zijn boek ‘Bepalingen en beschrijvingen van de dingen’ belangrijk. Door, zoals Aristoteles en Cicero, concepten en woorden te verduidelijken, leverde hij een onschatbare bijdrage tot de opbouw van de Arabische filosofische woordenschat. In vele gevallen moest hij niet slechts vertalen, maar nieuwe woorden vormen. Bijvoorbeeld, wat zou het Arabische equivalent zijn van ‘syllogisme’? Daarvoor gebruikte hij eerst ‘al-jami'ah’ en later ‘al-giyas’. Nog belangrijker dan terminologie waren echter de introductie en de verspreiding van de Griekse filosofische ideeën.

Al-Kindi heeft zich voor deze moeilijke taak met volle kracht ingezet, maar door filosofie te beschouwen en te behandelen als ondergeschikt aan de ‘hogere vorm van kennis’, exoterisch het ‘geloof’, esoterisch de geestelijke intuïtie, vermeed hij de gevaren waarin de latere Arabische volgelingen van de neoplatonische school zich zouden begeven.

Om te besluiten willen we nog wijzen op al-Kindi's enige overgebleven verhandeling over de ethica, ‘De kunst het verdriet te verdrijven’. In dit werk worden de stoïcijnse idealen van de 'apatheia', de onthechting, morele kracht en zelfverloochening, in edele filosofische termen verheerlijkt. Het prototype van morele uitmuntendheid is voor al-Kindi Socrates. Dit werk van al- Kindi is de eerste verhandeling van die soort in de Arabische

taal en het is van kapitaal belang geweest voor de geschiedenis van morele ideeën in de islam.