In ons boekje over Tsong-kha-pa, (GLT-Reeks V, Nr 2,) hebben we gewezen op de theosofische traditie die zegt dat deze Tibetaanse hervormer van de veertiende eeuw aan zijn ingewijden het bevel had gegeven in elke eeuw een poging te ondernemen om de wereld, meer bepaald die van de 'witte barbaren' -de blanke westerlingen- , te verlichten.
Latere mededelingen van Mevrouw Blavatsky situeren deze pogingen tegen het einde van iedere eeuw. In theosofische kringen wordt algemeen aangenomen dat hiermee het laatste kwart van de eeuw werd bedoeld en om dit te staven wijst men op de stichting van de Theosofische Vereniging in 1875, het begin van het publieke werk van Franz Anton Mesmer in 1775, en wat de eerdere eeuwen betreft zoekt men naar geschikte figuren om de vrije plaats telkens in te vullen.

De regelmaat is vaak niet zo evident: kan men, bijvoorbeeld, Jacob Boehme 'inschakelen', omdat hij in 1575 geboren werd?  Met enig speurwerk zal men er wellicht in slagen voor ‘het einde van elke eeuw’ de passende figuren te vinden, maar dat neemt niet weg dat andere en even belangrijke personages op andere tijdstippen zijn verschenen. Wij willen in dit verband tot soepelheid manen.

Het spreekt immers vanzelf dat de gewenste en nodige ‘boodschappers’ eerst beschikbaar moeten zijn, dit is op tijd geïncarneerd, en dat zij hun taak pas kunnen aanpakken wanneer zij met de nodige voorbereiding gereed zijn. Dit stelt karmische en andere problemen waarop we nu niet verder hoeven in te gaan. Hoofdzaak is dat de beweging tot verlichting en bevrijding, tot opvoeding van de mens, op gang is gekomen en, zo zegt de Theosofie, zich vanaf de veertiende eeuw op Europa concentreert.

Hoe weten we, of liever, hoe komen we tot de conclusie, dat precies de veertiende eeuw hier een speciale rol speelt, een nieuwe start aan de aloude beweging geeft?

Tot dusver zijn wij er niet in geslaagd voor die nieuwe opgang in de veertiende eeuw een doctrinaire basis te ontdekken, en we beschikken slechts over drie argumenten:

Meestal wordt de ware geschiedenis van een esoterische of occulte school niet in geschreven documenten meegedeeld en hier tasten zowel de academische historici als wijzelf in het duister. En voor een belangrijk deel speelt de historische accuratesse in deze zaken trouwens een ondergeschikte rol. De ware elementen zijn de traditionele, namelijk de aard en de constitutie van de mens, en zijn psychologische ontwikkeling op het pad naar leerlingschap en inwijding.    De geschiedenis van de verschillende scholen is ook die van haar leden en vice versa en de biografie van iedere ingewijde is een resumé van die individuele en collectieve wordingsgang.

Mevrouw Blavatsky accentueert in ‘Isis Ontsluierd’, II, 456, het geheimzinnige karakter van de oude genootschappen:

‘De tempel [van de tempeliers] was de laatste Europese geheime organisatie, die als lichaam enkele mysteriën van het Oosten in haar bezit had.’ En iets verder: ‘Niemand heeft ooit op de Rozenkruisers de hand kunnen leggen, en deze oude vereniging en haar ware doeleinden zijn, ondanks de beweerde ontdekkingen van 'geheime kamers', perkamenten genoemd, 'T' en versteende ridders met altijd brandende lampen, nog tot op de huidige dag een mysterie.

Het is enigszins verwonderlijk, indien niet ontmoedigend, dat we in die Theosofische geschriften heel weinig ontdekken over Christian Rosenkreutz zelf, waar toch de beweging die zijn naam draagt een enorme invloed op het mystieke denken in Europa heeft uitgeoefend, volgens de 'officiële' bronnen minstens vanaf 1614, en tot in onze tijd. Vanwaar die verzwijging? Van de twee referenties die we hebben gevonden, is er zelfs geen van de hand van Mevrouw Blavatsky zelf. De eerste staat in haar 'Glossary', maar was een van de bijdragen van W. Wynn Westcott. We geven ze hier gedeeltelijk weer:

‘Rozenkruisers (rosicrucians). De naam werd eerst gegeven aan de discipelen van een geleerde Adept, genaamd Christian Rosenkreutz, die rond 1460 in Duitsland heeft geleefd. Hij stichtte een orde van bestuderenden der mystiek waarvan de geschiedenis te vinden is in het Duitse werk, 'Fama Fraternitatis’, (1614), in verscheidene talen gepubliceerd. De leden van de orde bewaarden het geheim, maar sinds deze datum heeft men om de halve eeuw op verscheidene plaatsen hun sporen teruggevonden.’

We noteren en passant een ander raadsel: in hetzelfde ‘Glossarium’ aarzelt Mevrouw Blavatsky niet twee figuren als Rozenkruisers te bestempelen hoewel zij leefden vóór de tijd van Christian Rosenkreutz. ‘Guido Bonati, een franciscaner monnik, geboren in Florence in de Xllle eeuw en gestorven in 1306, werd astroloog en alchemist maar faalde als Adept van het Rozenkruis, waarna hij naar zijn klooster terugkeerde’ (p.60). ‘Peter Bono, een Lombard, groot adept in de hermetische wetenschap, reisde naar Perzië om er alchemie te studeren.
Hij keerde terug van zijn reis, liet zich neer in Istrië in 1330, en werd beroemd als Rozenkruiser ...(p.61) ...
Bono was een echte adept en een Ingewijde; mensen zoals hij laten hun geheimen niet achter in manuscripten’ (p.61).

Deze korte tekst uit de ‘Mahatma brieven’ leert ons niet veel nieuws, maar confirmeert tenminste dat Christian Rosenkreutz heeft bestaan, dat hij in Azië was en vandaar terugkeerde naar Europa. Deze punten komen voor in het verhaal, vervat in de oorspronkelijke documenten van het Rozenkruis, waarover straks meer.

Het is nu wel duidelijk dat we het leven van Christian Rosenkreutz niet kunnen reconstrueren door middel van mededelingen uit de Theosofie. De klassieke werken zeggen er haast niets over. Er bestaan ook enkele zeer interessante artikelen, maar die gaan over kwesties van algemeen belang, over de rozenkruiserij als geheel, en gaan niet in op biografische details.

Zo komt er in Mevrouw Blavatsky's tijdschrift Lucifer, in november 1887, een bespreking voor van het beroemde boek van Arthur Edward Waite, ‘The Real History of the Rosicrucians’, in Londen in hetzelfde jaar verschenen. De bespreking is anoniem, maar wordt toegeschreven aan Mevrouw Blavatsky en daarom opgenomen in Deel VIII van de ‘Blavatsky Collected Writings’, pp.253 tot 262.

Mevrouw Blavatsky's eigen stijl is misschien niet zo direct herkenbaar, maar in ieder geval verscheen de tekst onder haar editoriale verantwoordelijkheid. Waites boek beperkt zich tot de strikt historische gegevens en hij meent dus dat de rozenkruiserij ontstaan is na de publicatie van de ‘manifesten’ van het Rozenkruis in 1614 en 1615. Hij ontkent bijgevolg het historisch karakter van de figuur van Christian Rosenkreutz en beschouwt de latere Rozen- kruisers als Lutherse discipelen van Paracelsus.

De bespreking in 'Lucifer' erkent Waites geschiedkundige accuratesse, maar probeert zijn argumenten te ontzenuwen: uit de afwezigheid van vroeger gedateerde documenten mocht hij niet concluderen dat de broederschap nog niet bestond; de ware aard van zo'n vereniging kan alleen aan haar ingewijden bekend zijn; het feit dat er ‘niets nieuws’ werd gebracht kan juist wijzen op het traditionele en dus oudere karakter van de beweging, en indien zij christelijke termen gebruikt, zal dat wel te wijten zijn aan de noodzaak voorzichtig te zijn. We lichten enkele belangrijke passages uit deze boekbespreking:

‘Alle ware bestuderenden van het mysticisme hebben goede redenen om te geloven, zelfs wanneer zij het niet absoluut zeker weten, dat de verscheidene scholen naar hetzelfde doel leiden wanneer men ze beschouwt in hun hoogste of meest spirituele en abstracte leringen. Zij kunnen verschillende namen dragen en hun werkwijzen mogen in minder belangrijke details niet dezelfde zijn, maar de wijsheid 'au fond' is identiek. En daarom, wanneer de heer Waite de Rozenkruisers bekritiseert omdat zij in hun manifest geen nieuwigheden hebben gebracht in de mystieke gedachtegang, herinnert hij ons aan iemand die de waarde van een viool moet bepalen en besluit dat zij niet zeer oud kan zijn, omdat zij slechts dezelfde reeks klanken laat horen die zulke muziekinstrumenten altijd hebben voortgebracht.’

Zij concludeert dat Andreae die symbolen dus niet gebruikt heeft omdat ze in zijn wapenschild voorkwamen of omdat Martin Luther ze had aangewend op een hart, en dat hij de Rozenkruiservereniging zeker niet gesticht kon hebben om het reeds ontaarde christendom van de Middeleeuwen nieuw leven in te blazen.

Trouwens, ‘de mensen worden geen Rozenkruisers, christenen of Theosofen alleen maar door lid te worden van verenigingen met die naam, maar zekere neigingen van hun temperament zetten hen aan toe te treden tot die vereniging waarvan de denktrant het meest geschikt lijkt om hen te helpen de grootste en glorierijke mogelijkheden inherent in hun ziel te ontwikkelen.’

Om het verhaal van Christian Rosenkreutz hier weer te geven beschikken wij over een tamelijk groot aantal bronnen, tenminste in deze zin dat onze bibliotheek de werken van de voornaamste specialisten bevat.
Allen zijn genoodzaakt terug te gaan tot de 'Fama' en de 'Confessio', waarop het verhaal berust.

Wij volgen hier in hoofdzaak de Franse schrijver Paul Arnold, omdat zijn boek ons het duidelijkst, meest volledig en vooral het meest zorgvuldige lijkt. (‘Histoire des Rose-Croix et les Origines de la Franc-Maçonnerie’, Mercure de France, Paris, 1955). We consulteren ook de Nederlandse vertaling van de 'Fama' en de 'Confessio', uitgegeven door het Nederlandse Rozenkruisergenootschap in 1937.

De 'Fama Fraternitatis R.C.' is een soort open brief aan de geleerden en de ‘trouwe harten’. De woorden Roze-Kruis of Rozen-Kruis komen niet voluit geschreven voor in de tekst, maar alleen in het ‘Antwoord’ van Adam Haselmeyer, dat de reeks documenten afsluit.

De 'Fama' begint aldus:

‘Wij, broeders van de broederschap R.C., bieden onze groet, onze liefde en onze gebeden aan allen die deze, onze 'Fama' van christelijke bedoeling zullen lezen.’
Het geschrift stelt vast dat er een ontwikkeling plaatsheeft in de kennis van de natuur, zowel macrokosmisch als microkosmisch, maar dat deze vooruitgang bitter weinig diensten bewezen heeft aan de wereld van de onnadenkenden, en dat er steeds meer ondeugd en slechte wil is.

Zelfs bij de geleerde groeit de hoogmoed van jaar tot jaar en in dit begin van de (zeventiende) eeuw keren de geletterden terug naar de oude wijsjes: de paus, Aristoteles en Galenus.

Zij ontvangen hem niet als een vreemdeling, maar als iemand die zij reeds lang hadden verwacht, en noemen hem ook bij zijn naam. Hij leert bij hen Arabisch, studeert wiskunde en fysica, en vertaalt een belangrijk occult document, het boek ‘M’, van het Arabisch in het Latijn. (Deze ‘M’ wordt door sommigen beschouwd als een afkorting voor ‘Mundi’, dit is van of over de wereld.) Na deze eerste inwijding steekt hij de Arabische Golf over, verblijft een korte tijd in Egypte en reist dan door naar Fez in Marokko, waar hij volgens zijn Arabische leraren zal worden opgenomen in een nog belangrijker school.

De 'Fama' onderbreekt hier even het verhaal, om kritiek op de Duitse geleerden uit te oefenen en hun het goede voorbeeld van de Arabieren voor te houden. Met verontwaardiging wijst zij erop dat in Duitsland de geleerden, magiërs, kabbalisten, artsen en filosofen zich hoogmoedig afgezonderd houden, elkaar miskennen, zich voor elkaar verbergen en weigeren het geheim van hun elixir mede te delen. Daarentegen verheugen de Arabieren zich in één enkele leer, geven hun geheimen door aan mensen van goede wil en ontmoeten elkaar geregeld om op de hoogte te zijn van nieuwe ontdekkingen. Het voorbeeld van een dergelijke solidariteit laat bij Christian Rosenkreutz (in de documenten C.R.C.) het idee van zijn broederschap rijzen.

In Fez maakt hij kennis met een bijzondere soort inwoners van die stad. De Nederlandse vertaling van de 'Fama' zegt dat zij gewoonlijk ‘de oorspronkelijke bewoners’ worden genoemd. Paul Arnold noemt hen ‘Elémentaires’ en Waite beweert stoutweg dat men hem daar leerde met de ‘Elementale geesten’ in voeling te treden.
Waarschijnlijk hebben we hier te maken met een versluierde referentie naar de astrale of psychische wereld. Zijn nieuwe vrienden ontsluieren immers vele geheimen voor hem en verschaffen hem een betere basis voor zijn geloof in de harmonie van de wereld. Daar verkrijgt hij de openbaring van de universele eenheid die de mens verzoent met ‘God, de hemel en de aarde’.

Hij vindt echter dat de wijsheid van de mensen van Fez nog te veel is gekleurd door hun godsdienst en hij moet het geleerde dus aanpassen aan zijn eigen doeleinden.

Zo ingewijd in de grote geheimen van het universum en in het bezit van ‘vele kostelijke dingen’ zeilt hij na twee jaar in Fez naar Spanje. Hij hoopt dat de Europese geleerden hem met open armen zullen ontvangen en voortaan hun studies zullen ordenen naar de zekere en gezonde grondstellingen die hij op zijn reizen heeft ontdekt. Hij heeft dus een hervorming van de wetenschap op het oog, om daarmee de wereld te verbeteren, maar nu stuit hij op het onbegrip van de Spaanse en andere geleerden. Hij zal zich dus niet lang ophouden in dat land waar de kerk zo machtig is, en besluit terug te keren naar zijn geliefde Duitsland. Blijkbaar neemt hij daar zijn nieuwe symbolische naam aan. Hij verschaft zich een ‘aangename en gepaste woning’ (volgens sommige verhalen een grot!) en brengt vijf jaar door in eenzaamheid, mediterend over reizen en ervaringen, waarvan hij een relaas schrijft. De bittere les is geleerd en met nieuwe moed herinnert C.R.C. zich zijn plannen tot hervorming van de wereld, die hij nu met enkele toegewijde gezellen wil gaan uitvoeren, of tenminste wil hij er de grondvesten voor leggen. Volgens onze berekening, waarover later meer, moet hij dan ongeveer zesentwintig zijn geweest.

Hij vraagt nu aan zijn vroeger klooster hem drie medebroeders te zenden. Fr. G.V., Fr. I.A. en Fr. I.D., op wie hij bijzonder is gesteld: zij bezitten een grotere kennis van de (occulte) kunsten dan de gewone broeders. Om in onze termen te spreken, zij zijn ook ‘esoterici’, net zoals hij. (We vinden het frappant dat in zulke oude documenten, net zoals ook nu nog en vaak bij ons, initialen worden gebruikt in plaats van volledige namen.) Rosenkreutz eist van deze drie mannen de meest volstrekte trouw, vlijt en geheimhouding en beveelt hen, alles wat zij van hem zullen leren uiterst zorgvuldig op te tekenen, opdat de leer beschikbaar mag worden voor het nageslacht ‘zonder dat er ook maar één letter verkeerd is’.

Vader R.C. roept nu de broeders bijeen en zij besluiten hun graf zoveel mogelijk geheim te houden, zodat men ten tijde van de 'Fama' niet meer weet wat van enkelen onder hen is geworden.

De 'Fama' veronderstelt dat toen ook het graf van vader R.C. gereed werd gemaakt, maar dit wordt pas later ontdekt.      Na de dood van broeder I.O. in Engeland is ook broeder A. heengegaan, in ‘Gallia Narbonensis’, Zuid-Frankrijk. Hij heeft broeder N.N. aangesteld als zijn opvolger. Nadat deze ‘de plechtige eed van trouw en geheimhouding’ had afgelegd, heeft zijn inwijder hem getroost met de voorspelling dat de broederschap niet meer lang zo verborgen zou blijven en de gehele Duitse natie te hulp zou snellen.

Nu de deur open is, snellen de broeders toe. Zij staan in een soort crypte, onder een gewelf acht voet hoog en met zeven zijden, ieder vijf voet breed. Hoewel het zonnelicht hier nooit is binnengedrongen, wordt de ruimte schitterend verlicht door ‘een eeuwig brandende lamp’, ‘een andere Zon die het licht van de Zon kreeg en in het bovenste deel in het midden van het gewelf was geplaatst’.
In het midden staat, in plaats van een grafsteen, een rond altaar, bedekt met een bronzen plaat. Deze vertoont drie concentrische cirkels, met de inscripties: A.C.R.C.

Hoc universi compendium vidus mihi feci fecit

(Voor 'vidus', wat niet bestaat, leest men 'vivus', levend, zodat de zin betekent: Dit compendium van het heelal heb ik me tijdens mijn leven gemaakt om mijn graf te zijn.)

Verder vier cirkels in kruisvorm geplaatst, die de volgende leuzen bevatten:

Nequaquam vacuum (De leegte is nergens, bestaat niet)
Legis Jugum (Het Juk van de Wet - Wetmatigheid heerst)
Libertas Evangelii (De Vrijheid van het Evangelie)
Dei Gloria Intacta (De Glorie Gods is onaangetast, geheel)

Ook zijn er in de tussenliggende ruimten tien driehoeken getekend, met leuzen als ‘Indien God wil’, of ‘Gij moet (God?) met eigen ogen zien.
De 'Fama' geeft over de occulte spreuken geen verdere details, ‘om in een goddeloze en onbescheiden wereld de geheimen van de macht en de heerschappij van de regent (of de lagere heersers, de elementale krachten) van hierbeneden niet prijs te geven’.

De zeven muren hebben elk een deur en daarachter vinden de broeders schatkisten die bevatten:
1) al hun boeken,
2) het Vocabularium van Theophrastus (Paracelsus), een ITINERARIUM en een VITA (een levensbeschrijving van R.C.?), en
3) Spiegels van diverse vermogens, klokken, brandende lampen en zelfs ‘wonderbare kunstmatige gezangen’(?).
 
(De theosoof W. Wynn Westcott ziet hierin 'mantrams' en Waite vraagt spottend: ‘Waarom geen fonoplaten?’) ‘In het algemeen had bij dit alles het doel voor ogen gestaan dat, indien na vele honderden jaren niets van de broederschap meer over zou zijn, zij door middel van de schatten in dit ene gewelf zou kunnen worden hersteld.’

Wat Paracelsus betreft, naar het schijnt beschouwden de Rozenkruisers uit de tijd van de 'Fama' hem niet als een van hen, maar zij hadden wel groot respect voor hem en bewonderden zijn werk.

Vanuit ons standpunt gezien zou dit kunnen worden verklaard: misschien was Paracelsus de ‘volgende Boodschapper’ en dus onafhankelijk van hen. Hij luidde de volgende cyclus van de Beweging in, en hoewel van dezelfde geest doordrongen had hij toch een andere functie en gebruikte hij zijn eigen methode.

Zijn geboorte in 1493 plaatst hem nog net in het laatste kwart van de vijftiende eeuw en zijn werk situeerde zich in de eerste helft van de zestiende, een mogelijke en begrijpelijke ‘onregelmatigheid’ in de opeenvolging van de pogingen. Hierover later meer.

1. R.C. kwam uit een edele en doorluchtige Duitse familie.
2. Door zijn verheven opvattingen en zijn onvermoeibare werkkracht verkreeg hij kennis van Goddelijke en menselijke mysteriën door openbaring.
3. Tijdens zijn reizen in Azië en Afrika vergaarde hij een meer dan koninklijke en keizerlijke schat.
4. Deze rijkdom zou niet alleen zijn tijd dienen maar ook het nageslacht.
5. Hij wenste erfgenamen voor de broederschap die trouw en innig verbonden zouden zijn.
6. Hij maakte een kleine wereld die in zijn bewegingen met de grote overeenkwam.
7. Het was een compendium van dingen die waren, zijn en nog komen
8. Na meer dan een eeuw op aarde te hebben geleefd vertrok hij, de roep van de Heilige Geest volgend en niet om reden van ziekte.
9. Hij was een geliefde vader, een toegenegen broeder, een trouwe leraar en een oprechte vriend.
10. Hij heeft hier 120 jaar verborgen gelegen.

De 'Fama' verzekert ons dat het graf zich zal openen voor de zielen die het waardig zijn en gesloten zal blijven voor de onwaardigen.

Net zoals het graf van Rosenkreutz verborgen blijft, zal iedere discipel het geheim van zijn eigen graftombe bewaren.        De broederschap zal het oordeel van geleerde en niet geleerde lezers afwachten. De dageraad van een nieuwe tijd breekt aan en talrijk zijn de gaven die de broederschap voor het heil van de mensheid gereedhoudt. Zij die ernstig proberen met haar in voeling te treden, hetzij schriftelijk of mondeling, zullen zeker antwoord krijgen. De broederschap heeft evenwel haar verblijfplaats nog niet bekendgemaakt.

Toch zullen de gedachten van hen die haar willen bereiken, in welke taal dan ook, haar zeker bereiken.

Het spreekt vanzelf dat een verhaal zoals dit meer vragen kan oproepen dan wij zouden kunnen hopen te beantwoorden. De literatuur op dit onderwerp is ongelooflijk rijk en verscheiden.
De intuïtieve theosofen zullen aanvoelen dat hier iets groots is gebeurd. De romantici onder hen lopen vaak verloren op de paden van hun fantasieën en wensdromen.
Het is met historische problemen vaak zo dat het na verloop van tijd bijna onmogelijk wordt de echtheid van documenten en overleveringen te bepalen. In het welig oerwoud van de literatuur over het Rozenkruis geven de specialisten persoonlijke meningen ten beste, al dan niet gebaseerd op redelijke argumenten, en zij presenteren die meningen als zekerheden. De 'Confessio' confirmeert dat het geboortejaar van vader Rosenkreutz 1378 was. Wij hebben redenen om ons, bij gebrek aan beter, daaraan te houden.
Het jaar past immers in het laatste kwart van de eeuw, en als Tsong-kha-pa, geboren in 1357, werkelijk de aanleiding gaf tot de nieuwe cyclus van pogingen begonnen in de veertiende eeuw, kan hij bezwaarlijk voor een ‘boodschapper’ in Europa hebben gezorgd voor hij zelf 21 was! Het is zo al waarlijk moeilijk genoeg.

De Duitse theosofische schrijver Karl Kiesewetter beschouwde 1378 niet als het geboortejaar van Rosenkreutz, maar ongeveer als dat van de oprichting van zijn Orde.
Mrs. Annie Besant deed er nog een schepje bovenop: in haar werkje over de Meesters beweert zij dat Rosenkreutz wel in de veertiende eeuw leefde, maar vroeger, daar hij reeds in 1388 werd herboren als de Hongaar Hunyadi Janos, en bovendien in de vijftiende eeuw als de monnik Robertus, in de zestiende als Francis Bacon (1561-1626) en in de achttiende als graaf Saint-Germain!
Onze beweging is niet gediend met dergelijke, onverifieerbare verhalen en het strekt Mevrouw Blavatsky en Mr. Judge tot eer dat zij ter zake zeer voorzichtig zijn gebleven en slechts hier en daar een schaarse inlichting hebben gegeven.

De 'Confessio' is tegelijkertijd belijdenis, beginselverklaring, geschiedenis en rechtvaardiging van het Rozenkruis, ook in zijn strijd tegen de tirannie van de paus.
Het ‘Scheikundig huwelijk’ is een moeilijk werk vol symboliek, waarschijnlijk een allegorie van de inwijding in ruime zin. Om te eindigen citeren we hier een kort stuk uit Hoofdstuk VIII van de 'Confessio'. Sommigen onder ons zullen daarin aanknopingspunten vinden:

‘Evenals in het menselijk hoofd twee organen zijn om te horen, twee voor het gezicht en twee voor de reuk, maar slechts één voor de spraak en het nutteloos zou zijn spraak van de oren of het horen van de ogen te verwachten, zo zijn er tijdperken geweest, die hebben gezien, andere die hebben gehoord, weer andere die hebben gesproken en geproefd. Nu blijft er over, dat in korte en spoedig naderende tijd op gelijke wijze eer zal worden bewezen aan de tong, dat wat vroeger zag, hoorde en proefde, tenslotte zal spreken, nadat de wereld de vergiftiging van haar bedwelmende slaap te boven zal zijn gekomen en met open hart, ontbloot hoofd en barrevoets, vrolijk en opgewekt voort zal schrijden om de zon tegemoet te gaan, als die des morgens opkomt.’