De twaalfde en de dertiende eeuw lijken voor latere generaties vanuit één standpunt afgestompt en doods indien niet echt dood, en vanuit een ander langdradig en vervelend om reden van de talloze politieke en religieuze intriges.

De hoven van zuidelijk Frankrijk en noordelijk Spanje koesterden de traditie van de troubadours en de ridderlijke liefde. Relaties tussen mannen en vrouwen werden uit hun context van huwelijkscontracten verheven en nieuw geformuleerd in termen van de zoektocht naar idealen.

Een vreemd mengsel van vroomheid en veroveringszucht kwam te voorschijn in de Kruistochten, waarin edelen van heel Europa naar overzeese gebieden voeren om het Heilig Land uit heidense handen te verlossen.
Soms moest het onkritische aanvaarden van de kerkelijke autoriteit de baan ruimen voor radicale religieuze hervormingen, dramatisch belichaamd in de beweging van katharen en albigenzen. De oude landadel werd ook geconfronteerd met de opkomende klasse van handeldrijvende burgers, die haar eigen waarden en manieren van doen had.

De voorname burgers van Assisi waren gegrepen tussen de pauselijke pogingen het kerkelijk gebied uit te breiden en de aanspraken van het Heilige Roomse Rijk (het Germaans-Latijnse keizerrijk dat Karel de Grote opvolgde).
Zij vonden Pietro's minachting voor de gegevens van de geldende politiek vervelend en zelfs gevaarlijk. De ideeën van de albigenzen waren samen met de handel in Italië binnengedrongen en Pietro stond onder de invloed van de 'katharoi', 'de zuiveren'.

Nog voor de geboorte van Franciscus hadden keizerlijke legers Umbrië bezet en zoals vele van haar zustersteden had Assisi de Duitse meesters aanvaard. In de vrede die daaruit voortkwam kon de handel zich ontwikkelen en voorspoed verzekeren, zodat Franciscus opgroeide in een leven van rustige weelde. Zijn opvoeding was bescheiden maar flink, berekend op een latere leidende rol in de zaken van de familie.

Franciscus werd vaak uitgeroepen tot ‘koning van de feestvierders’ en hij leidde de jeugd op luidruchtige tochten door de stad. Waar de nodige erfelijke adel hem ontbrak, compenseerde hij dit door zijn vermogen te betalen. Terwijl heel wat edelen hun machtsverlies aanvaardden en zelfs in de stad gingen wonen om hun rol van burger te spelen, boden sommigen van de meer machtige heren weerstand aan deze veranderingen en zij riepen daarbij de hulp in van het nabije Perugia. Toen de burgers van Assisi het kasteel van Sassarosso hadden vernield, vluchtten zijn adellijke bezitters naar Perugia en deze stad eiste schadeloosstelling voor de verliezen van haar nieuwe burgers.

In de herfst van 1202 marcheerde het leger van Assisi op tegen Perugia. Dank zij de rijkdom van zijn vader kon Franciscus dienst nemen in de cavalerie en hij reed opgewonden en met een gevoel van lotsbestemming uit naar de verhoopte zege. Het leger nam stellingen in te Collestrada aan de Tiber om daar de Perugiaanse strijdmacht op te wachten.
De veldslag die daarop volgde was voor Assisi een ramp. Vele infanteristen werden gedood en Franciscus werd met sommigen van zijn medesoldaten gevangen genomen. Hij bleef een jaar lang  krijgsgevangene van Perugia maar spreidde in de kerker zo'n constant goed humeur tentoon dat zelfs de meest gedeprimeerde gevangenen erdoor werden opgebeurd.

Toen hij werd vrijgelaten en naar huis terugkeerde stelde hij vast dat de groep van de gematigden er niet in was geslaagd een redelijke vrede met Perugia te verkrijgen. De extremistische elementen drongen aan op een agressieve voortzetting van de oorlog en hadden zelfs een kathaar tot 'podesta' uitgeroepen; dit is een tijdelijke dictator die enkele maanden lang het bewind zou voeren.
De kerk reageerde door de zijde van Perugia te kiezen en een aantal burgers, onder wie schijnbaar ook Pietro di Bernardone, werden verplicht tot bijzondere verklaringen van orthodoxie. De oorlog was voorbij.

Franciscus voelde in zich een diepe hunkering naar het vervullen van een lotsbestemming, maar hij was niet gezegend met de directe intuïtie van wat die lotsbestemming moest zijn. Zijn vader had hem de liederen van de troubadours geleerd in de 'langue d'oc', het oude Frans van het zuiden. De ridderlijke en vergeestelijkte liefde van de troubadours en de populaire legenden van de Ronde tafel van koning Arthur vloeiden samen in een romantische opvatting van de kruistochten en de rijken overzee.

Hoewel de details onbekend zijn is het duidelijk dat Franciscus een diep verlangen voelde om ridder te worden, want in die archetypische figuur vond hij de krijger en de aan het goddelijke toegewijde verenigd.

Hij wilde anderen niet met zijn innerlijke twijfels belasten, trok zich periodiek terug in overpeinzing en maakte trancetoestanden mee.

Tot grote ontsteltenis van zijn vader kocht Franciscus dure versierselen voor de kerk van Assisi, ondernam een pelgrimstocht naar Rome, en begon raad te vragen aan de nieuwe bisschop van Assisi, de eerzuchtige en wereldlijke Guido.

Franciscus was naar zijn ware taak aan 't tasten en hoewel zijn activiteiten de mensen van zijn stad soms als belachelijk voorkwamen en zijn vader meer en meer irriteerden waren zij voor die tijd toch nog tamelijk conventioneel.

Het keerpunt kwam niettemin door een eenvoudig feit. Tegen het einde van zijn leven dicteerde hij zijn testament. Hij begon zo:

Dit is hoe God mij, broeder Franciscus, de inspiratie gaf  mij in een leven van boetedoening te begeven.

Toen ik nog zondig was, maakte het zien van melaatsen mij buitengewoon misselijk; maar God zelf bracht mij in hun gezelschap, en ik had medelijden met hen. Eens dat ik met hen bekend was geraakt, werd de bron van mijn vroegere misselijkheid er een van geestelijke en lichamelijke troost. Ik heb dan niet lang meer gewacht om de wereld te verlaten.

Franciscus legde intuïtief een verband tussen zijn levenswijze, die in een wereld van algemene smart en lijden onverantwoordelijk was, en zijn afkeer voor het lijden van anderen. De afschuw die hij voelde wanneer hij naar het fysieke verval in de wereld keek, was slechts de weerkaatsing van het morele verval en de spirituele stagnatie in hemzelf. Zodra de schakel werd gezien, was er geen ontsnappen meer aan de gevolgen en zeker niet door een of ander aspect van de wereld uit de weg te gaan.

Zodra Pietro terug thuis was eiste hij in het openbaar dat zijn zoon naar de ouderlijke woning zou komen, maar Franciscus weigerde. Bij de plaatselijke wetten was misbruik van het ouderlijk bezit strafbaar door verbanning. Pietro klaagde zijn zoon aan en eiste dat hij berecht zou worden, maar toen de rechter hem de dagvaarding liet toekomen verwierp Franciscus deze, bewerend dat hij aan de kerk verbonden was en onder de rechtspraak van de bisschop viel.

Zonder toestemming van de bisschop kon de openbare macht Franciscus niet raken en daarom daagde zijn vader hem voor een kerkelijk gerecht. Nu verscheen Franciscus heel gedwee, aanhoorde de beschuldigingen van zijn vader en verklaarde dat hij zich bij het oordeel van de bisschop zou neerleggen.

 Met oude bouwmaterialen begon hij San Damiano te herstellen. Toen zijn materialen opgebruikt waren, ging hij in de stad om andere bedelen. Zoals de discipelen van de Boeddha en in tegenstelling tot de kloostertradities van Europa, bedelde hij ook om zijn voedsel. Toen de mensen zagen dat hij zelf werkte kregen ze sympathie voor hem, gaven hem materiaal en begonnen hem in het kerkje op te zoeken om een handje toe te steken. Zodra San Damiano gereed was, verhuisde hij naar de vervallen kapel van San Pietro della Spina en daarna begon hij aan het beroemdste van zijn werken, de antieke kerk Porziuncula.

Toen die ook gereed was, in februari 1208, kwam een priester van de plaatselijke benedictijner abdij er de eucharistie vieren. Zijn tekst was de lering van Jezus: ga uit in de wereld, zonder geld of bezit, en predik boetedoening. Plots riep Franciscus uit: ‘Dit is wat ik met heel mijn hart verlang!’ Hij legde zijn metselaarsplunje terzijde en trok de pij van de kluizenaar aan.

Franciscus was zachtmoedig en nederig. In het middeleeuwse denken was de boeteling iemand die zichzelf opofferde en aan de wereld verzaakte, niet alleen om zijn eigen ziel, maar ook als voorbeeld en positieve kracht voor de mensheid als geheel. De boeteling had invloed op heel de gemeenschap en werd aanvaard als element van de middeleeuwse samenleving.

Verschillend van de zwervende heremieten van zijn tijd sprak Franciscus geen zure en striemende sermoenen uit. Glimlachend en vriendelijk ging hij de mensen tegemoet en herinnerde hen eraan dat de wereld mooi is en de aarde goed. Hij genoot zodanig van het meeleven met de natuur dat de mensen geloofden dat hij de taal van de dieren verstond, en meer bepaald die van de vogels. Voor hem was ieder wezen in de natuur deel van een sacrament. Iedere bloem, elk dier of zelfs mineraal legde getuigenis af van de goedheid en transcendente glorie van het goddelijke.

Weldra begonnen sommigen meer van hun tijd bij hem door te brengen en het duurde niet lang of er rees uit deze banden een soort informele ‘orde’ op. Het idee van een orde van boetelingen kreeg vorm toen Bernardus, een rijke inwijkeling van Assisi, ernstig met Franciscus kwam praten over de mogelijkheid zijn discipel te worden. Na een lange discussie gingen beiden naar een priester en vroegen hem zijn gebedenboek driemaal op goed geluk open te slaan, om te zien wat het goddelijke zou aanduiden. De drie passages waren opmerkelijk:

Later kwamen er mensen van nederige afkomst bij en op den duur de fleur van Assisi's edelgeboren jeugd.
Franciscus schreef een ‘Eerste regel’, die verloren is gegaan, en niettegenstaande de verscheidenheid van hun achtergrond voerden deze heremieten een democratisch bewind over henzelf. In 1209 vertrokken zij naar Rome om pauselijke erkenning te vragen.

Nauwelijks waren zij in de eeuwige stad aangekomen, of Franciscus slaagde er al in de paus in een gang van het Lateraan te ontmoeten.

Franciscus sputterde zijn smeekbede uit met ontzag en verwarring  en de ontstelde Innocentius III gaf hem het bevel in een varkensstal te gaan wonen. Franciscus gehoorzaamde letterlijk.

Bisschop Guido, die voor zaken in Rome was, vernam iets over de vreemde gebeurtenissen en overtuigde de groep broeders zich te wassen en met kardinaal Giovanni van San Paolo te gaan praten.

Na verscheidene gespreksdagen besloot de kardinaal dat Franciscus en zijn groep geen enkele neiging tot ketterij vertoonden en zorgde voor een officiële audiëntie bij de paus.
Diens vertrouwelingen zagen met verbazing dat de paus Franciscus sympathiek vond, opgetogen was over de letterlijke gehoorzaamheid en het wonen in een varkensstal, en keurde de regel van de orde goed op voorwaarde dat de broeders boetedoening zouden prediken en geen theologie.

Terug in Assisi begon de orde bescheiden te floreren. Eigenlijk was zij meer een gezelschap van kameraden dan een orde. Volgens de opvattingen van Franciscus moest de orde streng eenvoudig worden gehouden: arm, geldschuwend, bedelaars, zwervers, predikers van boetedoening, kuis en, boven alles, broederlijk in de geest. Maar hij geloofde niet in excessen.

Hij stond zelfkastijding toe, maar drong aan op lankmoedigheid jegens anderen. De orde bestond niet voor onderlinge beschuldiging maar voor gezamenlijke steun. De levenswijze van de eerste franciscanen was hard genoeg om de meesten te ontmoedigen, maar het simpele goede humeur en de vrolijkheid van de broeders waren aantrekkelijk.

In 1211 vroeg Clara, een jonge edelvrouw die haar jeugd te Perugia in verbanning had doorgebracht, om een onderhoud met Franciscus.


Dankzij de hulp van verscheidene broeders die hadden gezworen het stilzwijgen te bewaren, konden zij elkaar herhaaldelijk in het geheim ontmoeten. Hun temperament was gevoelig en zij werden verliefd op elkaar. Door voorzichtige maatregelen kon Clara op een nacht uit haar woning wegsluipen en de franciscanen ontmoeten.
Haar hoofd werd geschoren en zij werd naar het klooster van San Paolo gebracht.

Toen haar familie haar probeerde terug te halen, weigerde zij het klooster te verlaten. Zij weigerde ook de klederdracht van de  benedictijnen want, zei ze, ze had gezworen de regel van Franciscus te volgen. Assisi vond het een schandaal, hoewel niemand ook maar een zweem van onbetamelijkheid kon ontdekken. Nog erger, enkele dagen later liep Agnes, Clara's zuster, ook weg om zich bij haar te voegen.

Op dit moment was Bisschop Guido voldoende geërgerd, en door deze onverwachte activiteiten in moeilijkheid gebracht, om in te grijpen.

Hij bood Clara de kerk van San Damiano aan, het eerste gebouw dat Franciscus had hersteld, en liet haar daar huisvesten, op twee mijl van de mannelijke orde.

Weldra kregen Clara en Agnes het gezelschap van Beatrice, de derde dochter, en van Pacifica, een bloedverwante. Uiteindelijk kwam haar moeder Ortolana ook nog, en Franciscus stelde Clara aan als eerste abdis van de arme clarissen. Daar hij wel wist wat voor geruchten de ronde deden over mannen en vrouwen die tot dezelfde gemeenschap waren toegelaten, hield Franciscus de geslachten zorgvuldig gescheiden.

Hoewel nog tijdens zijn leven de franciscanen de regel voldoende wijzigden om Franciscus te laten concluderen dat de oorspronkelijke impuls uit zijn beweging was verdwenen, is de orde steeds om haar voorzichtigheid geëerd geweest.

De geest van de kruistochten was in Europa nog niet dood. Franciscus had er kennis mee gemaakt hoe hij als jonge man Walter van Brienne wilde vergezellen naar Apulië.
Nu kreeg hij een sterke aandrang om tot de Saracenen te prediken, de moslims die stilaan het Heilig Land heroverden. Toen Jan van Brienne, Walters broer, de jonge Maria van Jeruzalem huwde en naar Acre vertrok, droomde Franciscus ervan zich bij hem te vervoegen.

Maar een verkeerde timing en slecht weer wierpen hem op de kust van Slavonië (deel van het huidige Kroatië, vert.) en hij moest naar Italië terugkeren.

Onversaagd trok hij nu met verscheidene broeders op pelgrimstocht naar Santiago de Compostela in Spanje.
Hoewel hij zijn metgezellen niets verried over zijn uiteindelijke bedoelingen, menen de meeste historici dat hij van plan was daar de Moren te confronteren.

Zelfs in de beste omstandigheden zou de reis uitputtend zijn geweest, en eenmaal in Santiago gearriveerd werd hij ziek. De ziekte bleef duren en de reis naar huis was lang. Franciscus was wel ontgoocheld, maar niet ontmoedigd.

Innocentius III riep in 1215 het grote Oecumenische Concilie bijeen, waar hij naast belangrijke kerkelijke hervormingen ook een nieuwe kruistocht in 1217 in het vooruitzicht stelde. Hoewel hij nog aarzelde om mee te gaan, aanvaardde Franciscus van kardinaal Ugolino brieven van vrijgeleide. Deze Ugolino zou later als Paus Gregorius IX Franciscus twee jaar na zijn dood heilig verklaren. In 1219 vertrok Franciscus naar het Oosten.
Toen hij in Acre was gearriveerd wachtte hem daar een  verbazingwekkende ontdekking: vele moslims hadden een hogere beschaving en waren door hun deugden meer christelijk dan de geharde en bonte verzameling van de benden kruisvaarders.
In overeenkomst met de raad van Jan van Brienne zou men niet overhaast te werk gaan om Jeruzalem in te nemen. In plaats daarvan werd eerst de stad Damietta in Egypte aangevallen en de buitenvesting ingenomen.

Zijn verblijf in de overzeese gebieden werd verstoord door berichten betreffende moeilijkheden in de orde in Umbrië. Hij spoedde zich huiswaarts en stelde vast dat nieuwe statuten waren afgekondigd en dat grote verwarring onder de broeders heerste.
Nadat hij deze kwesties had bestudeerd en twisten had bijgelegd, besloot hij als hoofd van de orde ontslag te nemen.

Franciscus ging zich bij Gilles en Bernardus als kluizenaar vervoegen. In 1224, tijdens een vasten van veertig dagen,  kreeg hij de 'stigmata', de eerste die sinds de kruisiging die wonden vertoonde. Zij waren zo hevig dat hij naar de Porziuncula moest worden teruggedragen. Hij werd snel blind. En toch, terwijl hij leed in lichaam en hart, schreef hij nog de mooie 'Zang aan broeder Zon'.

In 1226, toen hij inzag dat zijn sterven nabij was, voegde hij er de slotrede aan toe, de Groet aan Zuster Dood, en Clara mocht hem verzorgen. Nu was hij totaal krachteloos, maar zijn leven had duizenden geïnspireerd. De vreemde kleine man uit Assisi werd het onderwerp van een ontzaglijk eerbetoon.

Toen hij op 3 oktober 1226 stierf werd zijn lichaam naar het centrum van Assisi gedragen en daar begraven.

Hoewel hij vond dat hij had gefaald omdat hij zijn orde niet aan zijn oorspronkelijke idealen had kunnen houden, triomfeerde hij op de manier die hij als het hoogste getuigenis beschouwde, namelijk als voorbeeld. Hij heeft weinig geschreven, maar heel het belang van dat getuigenis is gekristalliseerd in een kort gedicht:

Heer, maak mij een instrument van uw Vrede.

Waar haat heerst, laat mij liefde zaaien,

Waar belediging, vergiffenis,

Waar twijfel, geloof.

Waar wanhoop, hoop.

Waar duisternis, licht, en
waar treurnis, vreugde.

O goddelijke Maker, sta toe dat ik niet zozeer zal zoeken Getroost te worden, als te troosten.

Begrepen te worden, als te begrijpen,

Bemind te worden, als te beminnen,

Want het is door te geven dat wij ontvangen;

Het is door te vergeven dat wij vergeven worden;

Het is door te sterven aan het zelf

dat wij geboren worden in het eeuwig leven.