In deze aflevering behandelen we Galenus, de tweede grote figuur die als heler in het Westen praktiseerde. Later hopen we mensen als Paracelsus, Mesmer en anderen in onze GLT-reeks op te nemen. Onder deze markante figuren zijn er, eenvoudig gezegd, zij die de kunst van het genezen als het ware meebrengen: zij ’kunnen’, en soms zetten zij hun weten om in ’kennen’, een kennis die ze, als leraren, voor anderen beschikbaar stellen. Dan zijn er anderen die niet slechts willen ’kunnen’, maar zij schijnen liever de nadruk te leggen op het begrijpen, en betrekken de gehele Natuur bij hun pogingen tot verklaring.

Misschien behoorde Galenus meer tot deze laatste categorie dan tot de vorige en mag men hem, eerder dan een ingewijde of adept, een uiterst bekwaam en volhardend zoeker, vinder en toepasser, practicus en theoreticus noemen. Onze eigen tijd is rijk aan onderzoekers en vernieuwers die, zoals Galenus, eerbied voor het Antieke verbinden met onderzoek van het tegenwoordige.

Galenus, eigenlijk Galenos, werd geboren in 129 of 130, op een rijk landgoed, gelegen tussen Pergamon en de kust. Nikon, zijn vader, was architect, wiskundige, en een bekend specialist in de veeteelt. Zijn moeder was, in tegenstelling tot het minzame karakter van haar man, knorrig en opvliegend. De naam Galenos, ’de rustige’, werd misschien gekozen als doel voor zijn karakter, maar bevatte geen aanduiding omtrent zijn capaciteit tot intense concentratie of zijn ongeduld met dogmatische standpunten.

Galenus leerde wiskunde, astronomie, landbouw en veeteelt van zijn vader maar bezocht ook vaak de stad en leerde er de gewoonten van kennen.

Hij volgde aandachtig de bouw van een nieuw en ruimer asklepeion op de plaats van de oude tempel en bewonderde het indrukwekkende gebouw. Het bevatte een pantheon, een grote cirkelvormige kindertuin, een theater, een tempel opgedragen aan keizer Hadrianus, een altaar voor Artemis en een ander voor Hygieia Eileithyia (de godin van de bevalling), en een heilige bron. Een onderaardse gang verschafte toegang tot het centrum van het plein. Tegen de tijd dat Galenus gereed was om met zijn studies te beginnen, rond veertien jaar, waren de nieuwe gebouwen voltooid.

Galenus kreeg de overhand en Eudemus genas, maar het geval had zo ’n sterke vijandschap onder de collega's teweeggebracht dat Eudemus hem waarschuwde dat er misschien wel een moord op hem zou worden beraamd.

In deze omstandigheden vond Galenus dat hij beter naar Pergamon kon terugkeren, waar hij in alle vrede en rust zou kunnen schrijven en zijn praktijk uitoefenen. In Rome was zijn roem echter zo gestegen dat Marcus Aurelius hem weldra terugriep, om keizerlijk geneesheer te worden en zijn zoon Commodus te verzorgen, terwijl de keizer zelf op de Germaanse grenzen oorlog voerde.

Ook nadat Commodus zijn vader opvolgde, in 180, bleef Galenus zijn plaats van arts bij het hof behouden. Hij had er tijd en gelegenheid om na te denken over wat hij had geleerd en schreef een aantal verhandelingen over medische en filosofische onderwerpen. Toen een grote brand in 192 de tempel van de Vrede vernielde, gingen heel wat boeken van Galenus verloren. Mogelijk was deze tragedie een teken voor hem.

Hij trok zich terug uit het publieke leven en verbleef de laatste jaren van zijn leven in Pergamon. Daarover is weinig bekend.

H ij stierf in 199, en het stond vast dat de geschiedenis van de geneeskunde en van de filosofie voor hem een zeer eervolle plaats zou inruimen. Hij zal zich waarschijnlijk niet hebben kunnen voorstellen dat zijn inzichten gedurende meer dan een millennium de grondslag van de islamitische geneeskunde zouden vormen, of dat door de heropleving van en belangstelling voor de klassieken hem door heel Europa erkenning als autoriteit zou toevallen; totdat Paracelsus er een nieuwe en andere impuls aan gaf.

Herhaaldelijk vermoedde hij dat de geneeskunde in een wiskundige vorm gegoten kon worden en dat de anatomie geworteld kon zijn in de geometrie, maar telkens ontging hem het systeem. Niettemin ontwikkelde hij een aantal opvattingen die medische studies in de richting van een coherent geheel konden leiden.

"Hippocrates" schreef Galenus, "was, voor zover wij weten, de eerste van allen die tegelijkertijd geneesheer en wijsgeer waren, daar hij de eerste was die begreep en erkende wat de Natuur doet.”
Het vertrekpunt dat Galenus voor zichzelf koos was de stelling van Hippocrates dat het individuele organisme een eenheid is, die de eenheid van de Natuur (physis), waarvan zij een deel is, weerkaatst. Gezondheid en ziekte –of eender welke definieerbare toestand van het organisme- moeten worden gezien in het kader van die eenheid, en vooral indien men probeert diagnose, prognose en therapie te verenigen.

'Drastike kinesis', actieve beweging, of 'alloiosis', alteratie, anders worden, kunnen niet tot mechanische wetten worden herleid, omdat zelfbeweging een soort autonomie is, bepaald door de aard van het organisme of het orgaan. Men kan deze beweging op drie wijzen beschouwen: als 'dynamis' (potentialiteit), 'energeia' (actualisering) en 'ergon' (het resultaat van de 'energeia') - of anders gezegd, als werk dat nog gedaan moet worden, werk dat gedaan wordt, en werk dat volbracht is.

Het is mogelijk de categorieën van zelfbeweging a priori te begrijpen, maar voor de diagnose van een ziekte of van een onevenwicht in een organisme zijn klinische observatie en gedetailleerde kennis van de anatomie onmisbaar. Indien de medische wetenschap echter vorderingen moet maken, dient men de bijzonderheden van specifieke gevallen te kunnen veralgemenen.

Nu verkoos Galenus het vermogen van deductie boven de onzekerheden van de inductieve methode, en hij probeerde dus uit de observatie algemeen geldende conclusies te trekken om daaruit een praktische theorie van de ziekte af te leiden. Daarbij vond hij de euclidische methode zeer aantrekkelijk maar wist dat noch de anatomie noch de geneeskunde haar steevast kon toepassen, hoewel analogieën hier en daar wel nuttig konden zijn.

In de eerste plaats, en in verband met gebrekkige functies van organen en ziekten, beschouwd als verschijnselen die niet radicaal van elkaar verschillen maar slechts verschillende sectoren op het spectrum van de ziekte als geheel zijn, aanvaardde hij voorlopig de hippocratische theorie van de ’humores’ of lichaamsvochten. Volgens deze opvatting worden ziekten veroorzaakt door een teveel van een of meer van de vier vochten - bloed, slijm, zwarte gal en gele gal. De overdaad wordt niet bepaald door de hoeveelheid van ieder vocht in het organisme, maar door de verhouding onderling. Elk organisch systeem heeft zijn eigen evenwicht, wat op zichzelf een toepassing is van eenheid in verscheidenheid. Indien het ene of het andere vocht zijn bereik opmerkelijk vergroot, wordt het evenwicht verbroken en het gevolg is ziekte. Hoewel de theorie van de ’humores’ geen deel uitmaakt van onze eigentijdse westerse medische wetenschap, kunnen we stellen dat de theorie van de hormonen haar nageslacht is, en in de Tibetaanse geneeskunde van vandaag de dag zijn deze lichaamsvochten nog steeds heel belangrijk.

De circulerende lucht zuiverde en herstelde de weefsels en gaf aan het organisme zijn aangeboren warmte. Als subtiel levensbeginsel werkt 'pneuma' op drie manieren: 'pneuma physikon' (de natuurlijke geest) beweegt zich door de aderen en regeert over de vegetatieve functies van het organisme; 'pneuma zotikon' (de levensgeest) geeft het systeem individuele autonomie als een coherent zelfbewegend geheel; de 'pneuma psychikon ' (de psychische geest) is het fysiologisch werkende beginsel van de ziel en wordt overgebracht door de zenuwen.

De evenwichtsstoringen die in de levensvochten kunnen voorkomen hebben secundaire gevolgen, zoals het stremmen van de pneumatische kringloop in het lichaam. Maar wanneer de loop van de 'pneuma' wordt gehinderd, kan dat de vochten beïnvloeden. De diagnose en de prognose die op fysiologie zijn gebaseerd moeten dus zowel psychiatrie als de studie van het organisme en het milieu inhouden.

Galenus aanvaardde de drieledige indeling van de ziel volgens Plato, terwijl hij tevens met Plato stelde dat de ziel een eenheid is, en beperkte de geneeskunde tot het laagste aspect ervan.

Niettemin geloofde hij dat geneesheren grotere kennis dan logici of filosofen moeten bezitten, juist omdat de kunst van Asklepius de apollinische theorie moet combineren met de praktische rede van Artemis, de godin van de jacht, die steeds haar prooi vindt.

Galenus aanvaardde dus de leer van Plato over de ziel en gaf toe dat zij potentieel alwetend is, maar besloot toch uit zijn vergaande studie van dieren en kinderen dat de natuur bij de geboorte grenzen stelt aan de mogelijkheden van groei en realisatie. Er was geen zekerheid dat zelfs hardwerkende leerlingen door opvoeding uitzonderlijke mensen zouden worden. Door opvoeding was het echter mogelijk het volledige pakket van vermogens te ontwikkelen die binnen de beperkingen van de natuur bestaan, en Galenus vond dat er weinigen zijn die dit ondernemen.

Sommige individuen zijn van nature goed, en velen slecht, en opvoeding kan hun fundamentele geaardheid niet veel veranderen.

Niettemin kan ze de natuurlijk goeden steunen en een rem zijn voor de inherent slechten. De grote meerderheid leeft tussen deze twee uitersten en voor haar kan opvoeding van de allergrootse waarde zijn. Galenus hield staande dat morele en intellectuele vooruitgang voor de meeste mensen mogelijk is.

I n zijn verhandeling ’Over de beste lering’ ontzenuwde hij de methode van de scepticus Favorinus, die zijn leerlingen onderwees hoe zij met even groot gemak de ene of andere zijde van een argument konden verdedigen.
Deze benadering ontkende eigenlijk dat er voor het verkrijgen van kennis juiste uitgangspunten zijn, en de leerlingen van Favorinus moesten dan maar zonder enige hulp hun keuze maken. Maar Galenus stelde dat de leraar, die niet met grotere intellectuele duidelijkheid ziet dan zijn leerlingen, een ander beroep had moeten kiezen.

In zijn ' Peri ton para ten Lexin Sophismaton' ('Over Taalkundige Dwaalbegrippen') betoogde hij dat foutief denken voortkwam uit gebreken in de argumentatie die te wijten waren aan grammatische dubbelzinnigheid en aan dubbelzinnigheden van de gebruikte concepten.

Hij was de eerste en bijna de enige denker die geprobeerd had taalkundige dubbelzinnigheden te classificeren op grond van theoretische principes.

Galenus werd door geneesheren en filosofen vereerd, maar de reikwijdte van zijn genie was zo groot, dat zelfs sommigen van zijn bewonderaars hem niet altijd konden volgen. Zijn wijsgerige en theoretische geschriften werden vaak veronachtzaamd en zijn medische opvattingen verheven tot een status van zekerheid die hij zelf nooit had bedoeld. Aangezien hij alternatieve theorieën krachtig bestreed, kregen zijn eigen stellingen een air van autoriteit dat geen rekening hield met hun experimentele achtergrond.

Hoewel Galenus zelf nooit tot een of andere medische sekte wilde toetreden, werd hij de postume stichter van een dogmatische sekte die alle andere in de christelijke en de islamitische wereld overvleugelde.

Toen Paracelsus eeuwen later de boeken van Galenus tijdens een openbare lezing verbrandde, was zijn medische faculteit zo verbolgen dat ze maatregelen nam om hem in de toekomst zijn theorieën elders te laten verspreiden. De ironie van het lot wil dat Galenus de daad van Paracelsus zou hebben toegejuicht, want zelfs wanneer zijn werk met succes en roem werd beloond, geloofde hij toch dat de morele en intellectuele integriteit van de arts-filosoof eerbied voor de voorgangers moest verbinden met onbeschroomd onderzoek van iedere theorie en elk standpunt.

Galenus is een voorbeeldige vertegenwoordiger, niet van hen die aanspraak maken op het bezit van uiteindelijke waarheid, maar van hen die de weg daarheen aanwijzen.