De stoïsche metafysica was helder en samenhangend, haar logica was scherp en haar ethica kon zich aanpassen aan de Romeinse opvatting omtrent de deugd. De kosmopolitische levenshouding sprak tot het Romeinse ideaal van een imperium. De deugden van het individu -rechtvaardigheid, evenwichtigheid en zelfbeheersing, een gevoel voor het heilige, moed en wijsheid- kregen van de Atheense stoïcijnen een politiek tintje, en zij ontwikkelden zich onder de auspiciën van Rome tot burgerlijke deugden; een zin voor gerechtigheid volgens wet, standvastigheid en uithoudingsvermogen, voorzichtigheid, kranigheid en sociaal bepaalde plichten. De filosofie van Epicurus kon aangewend worden om een wellustig type van bestaan te rechtvaardigen en de categorieën van de Academie werden voor het Romeinse denken geen bron van inspiratie alvorens zij opnieuw door Plotinus werden bezield, maar de visie van de stoïcijnen kwam tot Rome zonder ongepaste veranderingen of compromissen.

De vitaliteit van het Romeins stoïcisme werd voorbeeldig bewezen in de levens van zijn grootste vertolkers, de keizer en soldaat Marcus Aurelius en Epictetus, de gewezen slaaf en banneling.

Epictetus werd geboren in het midden van de eerste eeuw na Chr. te Hierapolis, in Frygië, een streek van Klein-Azië die bekend stond om haar enthousiaste toewijding aan antieke godheden. Over zijn leven weet men heel weinig en zelfs zijn naam zou een pseudoniem kunnen zijn, aangezien epiktetos ‘verworven’ betekent. Hij werd immers geboren als slaaf.

Naar Rome gebracht, werd hij daar verkocht aan Epaphroditus, een administratieve secretaris van Nero. Zijn meester liet hem de lessen van Gaius Musonius Rufus volgen, een creatieve en moedige stoïcijn die door Apollonius van Tyana werd verdedigd voor de keizer en die later werd verbannen. Epictetus verkreeg op den duur zijn vrijheid en installeerde zich in Rome om filosofie te onderwijzen.

Hij was diep onder de indruk van de leringen van Musonius en probeerde ze grondig te assimileren, wat hij schijnbaar liever deed of beter vond dan eigen theorieën te bedenken.

Als slaaf had Epictetus geen formele opleiding genoten hoewel hij Homerus, Plato en Xenophon (die over Socrates schreef) goed kende, evenals de filosofische opvattingen van zijn tijd. Maar zelfs deze kennis schijnt hij te hebben opgedaan door onder de leiding van Musonius (circa 30-108 na Chr.) de werken van Chrysippus (circa 281-208 v. Chr.) te bestuderen. In navolging van Socrates stelde Epictetus geen werken op schrift. Hij noteerde wel allerlei punten die tijdens de filosofische gesprekken konden worden aangewend. Heel zijn leven te Nicepolis wijdde hij aan de wijsbegeerte. Slechts eenmaal ondernam hij de reis naar Athene en mogelijk naar Olympia.

In een universum dat geregeerd wordt door nooit dwalende wet zou er reden kunnen zijn om te twijfelen aan de mogelijkheid van menselijke keuze, daar keuze afhankelijk is van vrijheid.

"Onder de kunsten en vermogens in het algemeen zult ge er geen vinden die zelfbeschouwend zijn, en daarom ook geen die zelfgoedkeurend of zelfontgoochelend zijn"

zodat geen van alle waarlijk vrij is. Nader onderzoek zal echter een vermogen onthullen dat zichzelf kan overpeinzen en zo anderen tot gids strekken.

“Dit is het redenerend vermogen, want dat is het enige element van onze erfenis dat kennis kan vergaren omtrent zichzelf - wat het is, waartoe het bekwaam is, en wat voor een waardevolle gave het voor ons is - en evenzeer aangaande alle andere vermogens. Want wat anders zou het zijn dat ons zegt dat goud mooi is, aangezien het goud zelf het ons niet kan zeggen? Het is duidelijk dat dit het vermogen is dat gebruik maakt van indrukken van buitenaf."

Daar de goden de ‘tonos' of de dynamische harmonie van het universum samenvatten, is het vermogen om in elke context het beste te kiezen, en aan datgene de voorkeur te geven wat harmonie weerkaatst, een essentieel aspect van de Godheid. Epictetus laat Zeus verklaren:

"De mens kan gemakkelijk in alles wat in het universum gebeurt, een gelegenheid vinden om de voorzienigheid te loven, indien hij deze twee eigenschappen bezit: het vermogen een alomvattende visie te verwerven van wat in ieder individueel geval plaatsgreep, en een gevoel van dankbaarheid."

Zonder dit universeel uitgangspunt en de houding van dankbaarheid, kan de rede geen gebruik maken van de indrukken waarmee zij moet werken, en het begripsvermogen zal daardoor worden verduisterd. Epictetus waarschuwt:

"Wanneer een mens weerstand biedt aan waarheden die eigenlijk evident zijn, zal het niet gemakkelijk zijn een argument te ontdekken dat hem zal doen veranderen van opinie."

Ergens moet men beginnen en aangezien juiste rede het resultaat van voortdurend pogen is, "zou men zich moeten oefenen in de kleine dingen en vandaar naar de grotere gaan".
De eerste stap is, onverschillig te worden voor het onvermijdelijke en vervolgens te bedenken wat kan worden veranderd. Dit kan men zelf testen.

"Als je wilt beseffen hoe zorgeloos je omspringt met het goede en het kwade en hoe aandachtig je bent voor wat geen waarde heeft, ga dan eens na hoe je zou reageren op fysieke blindheid enerzijds en verstandelijke illusies anderzijds. Dan zul je zien hoe ver je nog staat van wat je behoort te denken over goede en kwade dingen….

Verwacht je dan dat het mogelijk zou zijn de grootste kunst te veroveren door de kleinste inspanning?"

Epictetus hield zich streng aan de regel dat de filosofie de mens geen uiterlijk bezit kan verzekeren, maar dat zij haar toegewijden een steeds grotere harmonie met de natuur belooft.

Toen een diep bedroefde vriend Epictetus ondervroeg over een probleem dat hij had door de boosheid van zijn broer, antwoordde de wijsgeer: "Breng je broer naar mij en ik zal met hem praten, maar aan 'jou' heb ik niets over 'zijn' boosheid te zeggen.” Er is geen grond om over de daden van anderen te oordelen, want dat leidt niet tot harmonie.

"Zouden deze bandiet en deze overspelige niet ter dood gebracht moeten worden?” Helemaal niet, maar stel jezelf liever de vraag: "Zou die man de doodstraf niet verdienen, die zich omtrent de belangrijkste kwesties in een toestand van dwaling en illusie bevindt en blind is waar het gaat om onderscheid tussen goed en kwaad?” Als je de vraag op deze manier stelt, zul je inzien hoe onmenselijk de houding is die zojuist de jouwe was. Het is alsof je zou zeggen: ‘Zou deze blinde of gene dove niet ter dood moeten worden gebracht?’ Laat deze neiging aanstoot te nemen, en de geest van haat, varen; gebruik deze woorden niet meer, die we zo vaak van de massa van de hypercritici horen.”

Er is eveneens geen reden toe noden en bezittingen te vermenigvuldigen. Epictetus bezat ooit een smeedijzeren lamp. Die werd gestolen, en hij besloot ze te vervangen door een lamp van aardewerk, die niemand de moeite waard zou vinden.

Droefheid, angst en pijn kunnen slechts door materiële of verstandelijke bezittingen worden veroorzaakt. De mens wordt maar getroffen door wat hij heeft, en verlichting van deze nood kan alleen komen door zich te ontdoen van onnodige bezittingen, van welke soort dan ook. Niettemin laten de radicale vermindering van onze behoeften en de vereenvoudiging van onze noden nog enkele bezittingen achter: een lichaam, sociale relaties, de noodzakelijkheid te eten en sociale plichten te vervullen.

"Daar het rationele dier, de mens, van nature uit edel, grootmoedig en vrij is, ziet hij dat sommige van de dingen rondom hem ongehinderd door hem beheerst kunnen worden. Andere dingen worden door andere mensen bestuurd en kunnen voor hem een belemmering zijn. Vrij van hinder zijn die dingen die in de sfeer van een moreel doeleinde liggen, en aan hinder onderhevig zijn die welke daarbuiten liggen."